ساز ناکوک قطر

اگرچه از مفاد مذاکرات صباح خالد الحمد الصباح با «تمیم بن حمد آل ثانی» خبری منتشر نشد، اما پیش از این سفر، «خالد جارالله» معاون وزیر خارجه کویت از تلاش کشورش برای حل اختلافات میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس خبر داده بود.

انتقاد اخیرشیخ تمیم از رویکرد منطقه‌ای عربستان با انتقاد بسیار تند مقامات سعودی مواجه شده است. اینکه سخنان امیر قطر در واکنش به نتایج نشست اخیر ریاض تا چه میزان واقعی بوده یا نه، موضوعی است که در هیاهوی سیاسی و رسانه‌ای جهان عرب کاملا گم شده است، و دیگر محلی از اعراب ندارد.

به واقع آنچه از امیر قطر نقل شده اگر صحت داشته باشد، گویای عمق اختلاف میان جبهه عربی، به ویژه اعضای شورای همکاری خلیج فارس با عربستان است، و اگر صحت نداشته باشد هم واکنش‌های بی‌پروای مقامات سعودی و اماراتی علیه امیر قطر همین نتیجه را می‌دهد.

به عبارتی این رویداد موجب افشای مکنونات حکام کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس شد و نگاه خصمانه و غیرصمیمانه آنها به یگدیگر را نشان داد، نگاهی که ریشه در بی‌اعتمادی عمیق حاکمان عرب منطقه به یکدیگر دارد.

ماهیت دعوا

تنش زمانی بالا گرفت که سه‌شنبه شب هفته گذشته، تنها یک روز بعد از هیاهوی خبری بزرگ پیرامون نتایج سفر ترامپ به عربستان، خبرگزاری دولتی قطر خبری را به نقل از شیخ تمیم، امیر قطر روی تلکس خود قرار داد که گفته است: «داشتن روابط متشنج با ایران خردمندانه نیست، زیرا این کشور قدرتمند، ضامن ثبات در منطقه و دارای وزنی مهم در منطقه و در جهان اسلام است و نمی‌توان آن را نادیده گرفت»

در این خبر به نقل از امیر قطر آمده: «هیچکس حق ندارد چون اخوان‌المسلمین را تروریست طبقه‌بندی کرده، ما را متهم به تروریسم بکند و نقش مقاومت حماس و حزب الله را منکر شود.

خطر حقیقی، رفتار برخی کشورهاست که باعث پدید آمدن تروریسم شده است، زیرا این کشورها نسخه تندرو اسلام را که ارزش‌های مدارا و تسامح اسلام را نمایندگی نمی‌کند برگزیده‌اند و چون نمی‌توانند با آن مواجه شوند دست به طبقه‌بندی‌هایی زده‌اند و هرگونه فعالیت عادلانه را مجرمانه می‌دانند."

این بمب خبری خشم محافل سیاسی و رسانه‌های سعودی و اماراتی را برانگیخت. و هر چند خبرگزاری دولتی قطر بلافاصله این خبر را تکذیب کرد و مدعش شد که سایت این خبرگزاری هک شده است؛ اما این توضیح به دلایل مختلف نتوانست، آتش کینه مقامات سعودی را علیه قطر خاموش کند.

1- انتشار این خبر آب‌سردی بر پیکر حکام سعودی بود که سرمستی ناشی از سفر ترامپ و نمایش اتحاد عربی – اسلامی را به کلی از میان برد. مقامات عربستان که صدها میلیارد دلار برای سفر ترامپ هزینه کردند و در یک قلم بیش از یک میلیارد دلار به شخص ترامپ هدیه داده بودند، از نتیجه نخستین سفر خارجی ترامپ که خرید انبوه سلاح و تاسیس «مرکز جهانی مبارزه با افراط» و «ناتوی عربی» بود کاملا راضی بودند، اما هنوز خبر این دستاورد به درستی منتشر نشده بود، که سخنان شیخ تمیم قطری پرده از اختلاف عربی در تعریف تروریسم، ایجاد ناتوی عربی، و منطق ایران هراسی برداشت.

2- ساز ناکوک امیر قطر آن‌قدر برای مقامات سعودی گوش خراش بود که به یک باره همه اختلافات عمیق ریاض – دوحه را پیش چشم مقامات عربستان آورد، و زبان تیز آل سعود را علیه شیخ تمیم باز کرد.

همه اختلافات عربستان و قطر

دو کشور عربستان و قطر یکی از عمیق‌ترین اختلافات مرزی را در حاشیه خلیج فارس دارند. سابقه این اختلافات به میانه قرن 19 میلادی می‌رسد و در سراسر مرز 60 کیلومتری دو کشور ادامه دارد.

مالکیت بر نقطه مرزی «ابوالخفوس»، خلیج «سلوا» جزایر «خورالعدید» «حالول» و میدان‌های نفتی «مَهزَم» و «العِدّ الشَرقی» تنها بخشی از این اختلافات مرزی است که هنوز طرفین درباره آن توافق نکرده‌اند. چنانکه در اوت سال 1992 این تنش‌ها به درگیری مسلحانه دو کشور منجر شد، و یک نظامی سعودی و 2 نظامی قطری در این درگیری‌ها کشته شدند.

اما مهمتر از اختلافات مرزی و سرزمینی که بین عربستان با دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس هم وجود دارد، مقامات دو کشور در نگاه سیاسی – دینی و ایدئووژیک هم اختلافات عمیقی با هم دارند. مقامات قطری که به همسویی با جریان اخوان‌المسلمین معروفند، همواره آل سعود را به همراهی با اسلام سلفی و وهابی متهم می‌کنند. نماد بارز این اختلاف در حمایت قطری‌ها از اخوان‌المسلمین مصر پیداست، به گونه‌ای که روابط دوحه با قطر پس از پیروزی عبدالفتاح سیسی و قرار دادن نام اخوان‌المسلمین در فهرست گروه‌های تروریستی مصر به شدت متشنج شد.

در این مناقشه عربستان هم با قرار دادن نام اخوان المسلمین در فهرست گروه های تروریستی در کنار مصر و عیله قطر قرار گرفته است. در مساله فلسطین هم قطری‌ها برخلاف عربستان متحد جریان اخوانی حماس قرار به شمار می‌آیند، و حتی از حزب الله لبنان به عنوان جریان مقاومت عربی در منطقه حمایت می‌کنند.

این اختلاف سیاسی و سرزمینی در حالی است که حاکمان قطر به اندازه حکام سعودی علاقمند به توسعه حوزه نفوذ خود در جهان عرب هستند، و داعیه راهبری کشورهای عربی را در سر دارند، و همواره از جریان‌های مخالف عربستان در کشورهای عربی حمایت کرده اند. به همین دلیل در تحولات منطقه ای هم، قطر برخلاف امارات متحده عربی از حضور در ائتلاف سعودی علیه یمن و مشارکت در سرکوب قیام بحرین استقبال نکرده و ترجیح داده نظاره گر تحولات باشد.

باید توجه داشت که مقامات قطری سابقه کودتای نظامی تحت حمایت عربستان، امارات ، بحرین و مصر برای سرنگونی حمد بن خلیفه امیر سابق قطر را فراموش نکرده‌اند. کودتای ناموفقی که در سال 1996 با هدف بازگرداندن «خلیفه» به جای فرزندش حمد به قدرت طراحی شد، و از نگاه مقامات قطری، ملک سلمان، پادشاه کنونی عربستان سعودی صحنه گردان اصلی آن بوده است.

نتیجه

مناقشه اخیر دوحه و ریاض بیش از هر چیزی نمایشی بودن دستاوردهای سفر ترامپ به عربستان به ویژه موضوع تشکیل ناتوی عربی را نشان داد. کشورهای عربی به ویژه کشورهای عرب خلیج فارس مجموعه‌ای واحدهای سیاسی با منافع متفاوت و گاه متضاد سیاسی، امنیتی و اقتصادی هستند، که در دو تجربه اتحادیه عرب و شورای همکاری خلیج فارس به نتیجه‌ای برای همگرایی نرسیده‌اند.

به همین دلیل اتحاد جهان عرب حول سازمان ناتوی عربی آرمانی است که نه با تاریخ تحولات جهان عرب سازگاری دارد و نه در شرایط کنونی جهان عرب شرایط آن فراهم شده است.

یوسف اسماعیلی / مفسر جام جم آنلاین