شمردن دندان اسب پیشکشی

هرکسی که می‌خواهد مالک مالی شود، باید به یکی از طرق قانونی و شرعی مالک آن مال شود، حتی اگر آن مال یک خودکار بی‌ارزش باشد، بازهم هیچ‌کس بدون دلیل نمی‌تواند مالک مال شود؛ خرید و فروش، صلح، ارث بردن، تملک اموال بلاصاحب و هبه از جمله موارد قانونی است که شخص به واسطه آن می‌تواند مالک مال شود. هبه در اصطلاح به معنای بخشیدن مال خود به دیگری به صورت مجانی است. بیشتر مواردی که شخصی به دیگری هدیه می‌دهد، مشمول همین تعریف می‌شود. البته شخصی که مالی را به دیگری هبه می‌کند، می‌تواند شرط کند که طرف مقابلش هم مالی را مجانی به وی هبه کند که در این صورت «هبه معوض» خواهد بود.

شرایط هبه‌کننده

کسی که می‌خواهد مالی را به دیگری هبه کند باید دارای شرایط خاصی باشد. هبه‌کننده که در قانون به او «واهب» می‌گویند، باید دارای اهلیت قانونی باشد؛ یعنی عاقل و بالغ بوده و اختیار اموالش را هم داشته باشد. همچنین هبه‌کننده باید به سن رشد که همان 18 سال تمام است رسیده باشد. بنابراین اگر شخص صغیر یا مجنون یا غیر رشید، مالی را بدون اجازه ولی یا سرپرستش به دیگری هبه کند، چنین هبه‌ای باطل و فاقد اثر است مگر این‌که ولی یا سرپرست آن طفل یا مجنون، چنین موضوعی را تائید کند. از سوی دیگر، کسی که می‌خواهد مالی را به دیگری ببخشد، باید مالک آن مال باشد و کسی حق ندارد اموال دیگران را بدون اجازه صاحبانش بذل و بخشش کند.

در هبه کسی که مالی را هبه می‌کند، باید مال را به تصرف شخص هبه‌گیرنده بدهد و تا زمانی که گیرنده، مال را به تصرف خودش در نیاورد، مالک آن نمی‌شود. اما همین که مال به تصرف هبه‌گیرنده داده شود، دیگر مالکش است و هر تصرفی بخواهد می‌تواند در آن بکند.

کسی هم که هبه را دریافت می‌کند از نظر قانون باید دارای اهلیت باشد، البته هبه گرفتن و تملک بلاعوض از سوی اطفال بلامانع است؛ در‌خصوص اطفال و اشخاص صغیر هم این‌که ولی آنها هدیه را دریافت کند، در حکم این است که خودشان دریافت کرده‌اند و بنابراین با دریافت هدیه از سوی شخص صغیر یا ولی آنها، عقد کامل است و مال به تملک آنها در می‌آید.

شرایط پس گرفتن هدیه

هرکسی هدیه‌ای به دیگری می‌دهد، اخلاق حکم می‌کند آن را مسترد نکند و به اصطلاح پس نگیرد؛ اما از نظر حقوقی، امکان پس گرفتن هدیه، جز در برخی موارد، وجود دارد. اول این‌که اگر کسی که هدیه را دریافت کرده، پدر یا مادر یا فرزند شخصی که هبه کرده باشد، در این صورت پس گرفتن هدیه از آنها امکان‌پذیر نیست اما هدیه‌ای که به سایر افراد داده می‌شود، قابل پس گرفتن است.

دوم این‌که اگر هبه معوض باشد، یعنی در ازای هدیه داده شده، هدیه‌ای هم گرفته شده باشد، دیگر امکان پس گرفتن هبه وجود ندارد. سوم اینکه، اگر کسی هبه را دریافت کرده، آن را به دیگری داده باشد یا آن را به هر نحوی از دست داده باشد، دیگر امکان پس گرفتن آن وجود ندارد و در نهایت این‌که اگر کسی که هبه گرفته است، در اصل مال تغییری ایجاد کرده باشد، دیگر نمی‌توان هبه را از وی پس گرفت. برای مثال اگر کسی، شمش طلایی را به دیگری بدهد اما شخص گیرنده، آن شمش را به یک مجسمه یا زیورآلات تبدیل کرده باشد، دیگر امکان پس گرفتن طلای داده شده وجود ندارد.

در غیر از این چهار موردی که برشمرده شد، در سایر موارد، امکان پس گرفتن هبه یا همان هدیه وجود دارد و شخصی که هبه داده است، می‌تواند از هبه خود رجوع کرده و آن را مسترد کند.

بخشیدن طلب

یکی از اقسام هبه کردن، بخشیدن طلب به بدهکار است؛ یعنی اگر کسی از دیگری طلبی داشته باشد و طلب خودش را به او ببخشد، شخص بدهکار بریء می‌شود و دیگر بدهی بر ذمه او نیست. البته در بخشیدن طلب به بدهکار، دیگر امکان رجوع وجود ندارد و شخصی که طلبش را بخشیده، این بخشش دائمی است و دیگر حق رجوع، پس از بخشیدن طلب را ندارد.

تفاوت صدقه و هبه

یکی از اقسام بخشیدن و هدیه دادن، صدقه دادن به افراد نیازمند و فقیر است. تفاوت هبه و صدقه در این است که در هبه، قصد قربت و نیت وجود ندارد اما در صدقه، شخص مال را به قصد قربت و با نیت ثواب به دیگری می‌بخشد، برای همین هم در صدقه، امکان پس گرفتن مال وجود ندارد و کسی که صدقه می‌دهد در واقع با خدا معامله کرده و حق ندارد، منتی بر سر صدقه‌گیرنده گذاشته یا در ازای آن، چیزی را طلب کند.

شاهرخ صالحی‌کرهرودی - حقوقدان و مدرس دانشگاه