سالمندی در دوران مدرن

دغدغه صاحبنظران جامعه‌شناسی در باره سرمایه اجتماعی چیست؟

تولد جامعه‌شناسی به علت نگرانی مربوط به روند رو به تنزلِ روابط اجتماعی در نتیجه صنعتی شدن جوامع انسانی بوده است. همین نگرانی از کاهش و تنزل روابط اجتماعی، ازجمله موضوعاتی است که در تاریخچه جامعه‌شناسی کلاسیک و معاصر بخش عمده‌ای را به خود اختصاص داده است. یکی از مفاهیم مهم در این حوزه مفهوم سرمایه اجتماعی است که این‌گونه تعریف می‌شود: «شبکه‌های روابط اجتماعی،‌که با هنجارهای اعتماد و بده‌بستان مشخص شده و به نتایج حاوی منفعت متقابل منجر می‌شوند.»

امروزه در داخل کشور وضعیت سرمایه اجتماعی چگونه است؟

نتایج بسیاری از تحقیقات از جمله نتایج طرح ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان در موج اول و دوم حاکی از آن است که شاخص‌های سرمایه اجتماعی رو به کاهش است و با مقایسه درصد این شاخص در این دو موج شاهد کاهش سریع آن هستیم که برای جامعه ایران بسیار خطرناک است. از طرفی دیگر همچنین نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که در حال حاضر جمعیت ایران به سرعت در حال انتقال از جوانی به سالخوردگی است و در اثر کاهش باروری و افزایش امید به زندگی، به طور روزافزونی به تعداد و درصد جمعیت میانسال و سالخورده افزوده می‌شود.

چه مولفه‌هایی از ویژگی‌های دوران مدرن موجب تهدید سرمایه اجتماعی سالمندان می‌شود؟

یکی از این ویژگی‌ها و تحولات مهم اخیر، انقلاب ارتباطات است که نوع جدیدی از ارتباطات مجازی را که خالی از روح حاکم بر روابط واقعی اجتماعی است به وجود آورده است. از طریق ماهواره، اینترنت و... جهان جدیدی به موازات جهان واقعی به وجود می‌آید. آنتونی گیدنز معتقد است که رسانه‌های جمعی، ابزار‌شناسایی، استمرار و‌ ترویج، حفظ یا انتقال سرمایه‌های اجتماعی هستند. نکته‌ای که در اینجا باید متذکر شد این است که اگر گروه سالمندان بر اثر نبود آگاهی و اطلاعات نتوانند از وسایل ارتباطی جدید مانند گوشی‌های اندروید، تبلت، رایانه و همچنین شبکه‌های فضای مجازی مثل اینستاگرام، تلگرام، فیس‌بوک و... استفاده کنند چه تأثیری بر روابط اجتماعی آنها می‌گذارد و دایره شبکه روابط آنها چگونه کوچک و تهدید می‌شود. مثلا امروزه در نظر دهه هشتادی‌ها (نسل چهارمی‌ها)، پدربزرگ جذاب و ایده‌آل آن است که به سوالات ذهنی‌شان در رابطه با بازی‌های رایانه‌ای و ویژگی‌های خواننده محبوبشان و مدهای جدید پاسخ دهد و نداشتن اطلاعات و آگاهی در این زمینه روابط عاطفی بین پدربزرگ و نوه را کمرنگ و سرد می‌کند یا با تغییر ذائقه مصرف غذا و وجود فست‌فودها و انواع غذاهای سرد که نسل‌های جدید به آنها علاقه زیادی دارند منجر به آن می‌شود که سفره‌های رنگین مادربزرگ‌ها و دورهمی خانواده‌ها کمرنگ‌تر شود. و دیگر مادربزرگ اسم غذای محبوبش را از زبان فرزندان نمی‌شنود. در نتیجه با بزرگ‌تر، پیچیده‌تر و وسیع‌تر شدن جوامع و متنوع شدن نقش‌ها، کارکرد روابط چهره به چهره و اعتماد فردی کمتر و اهمیت آنچه اندیشمندان سرمایه اجتماعی، اعتماد عام یا تعمیم‌یافته (یعنی اعتماد به گروه‌هایی از افراد مانند زن‌ها، جوانان، تهرانی‌ها و...) و «اعتماد نهادی» (یعنی اعتماد به سازمان‌ها و نهادهای مختلف مانند پلیس، آموزش و پرورش...) می‌نامند بیشتر و مهم‌تر می‌شود. در چنین جوامعی، کسب اطلاع و آگاه شدن از رویدادهای گوناگون به صورت فردی تقریبا غیرممکن و افراد با کمک رسانه‌ها و دیگران می‌توانند چنین آگاهی را به‌دست بیاورند. رسانه‌ها با فراهم کردن چنین اطلاعات و آگاهی‌ها، روی درک افراد از عملکرد گروه‌ها و نهادها تأثیر گذاشته و بنابراین در شکل دادن به سرمایه اجتماعی افراد نیز تأثیر می‌گذارد .

کدام دلیل باعث پرداختن به این موضوع می‌شود؟

ضرورت انجام این مطالعه را، گذار جمعیتی در کشورهای در حال توسعه و آماده نبودن جامعه برای روبه‌رو شدن با افزایش ناگهانی جمعیت سالمند که مربوط به ویژگی‌های خاص انتقال جمعیتی در ایران است تعیین می‌کند. در کنار تمام مسائل فوق تأمین سلامت و سرمایه اجتماعی این گروه از اهمیت بالایی برخوردار است. سالخوردگی جمعیت ایران و پرداختن به مساله سالمندان از جمله سرمایه اجتماعی آنان ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

چه پیشنهاد‌هایی برای بهبود این امر دارید؟

برنامه‌ریزی و سازماندهی فعالیت‌های هنری، فرهنگی و اجتماعی، تأسیس مراکز فرهنگی، هنری، ورزشی و کتابخانه‌ها، تأسیس گروه‌های ورزشی و هنری، تشکیل اردوهای سیاحتی، تفریحی و زیارتی، برنامه‌ریزی و سازماندهی سفرهای زیارتی، سیاحتی و تفریحی با قیمت‌های مناسب بویژه برای آن گونه از سالمندان که از امکانات مالی خوبی برخوردار نیستند. تشکیل کمیته ورزش سالمندان در سازمان‌تربیت بدنی، زیرا که ورزش سالمندان نیز ویژگی‌های خاص خود را می‌طلبد. به وجود آوردن شرایط و امکاناتی که سالمندان بتوانند بار دیگر مانند جوان‌ترها اوقات‌فراغت خود را با توجه به گرایش‌ها و سلیقه‌هایشان سپری کنند. برقراری ارتباط تنگاتنگ با شرکت‌های بیمه به منظور برنامه‌ریزی مشترک فعالی‌هایی که جنبه پیشگیرانه دارد. این فعالیت موجب می‌شود که به طور عملی سرمایه اجتماعی سالمندان تقویت شود و افزایش یابد.