گردشگری دفاع مقدس

چراکه جای جای ایران، زخمی از جنگ تحمیلی و ظلم متجاوزان بر تن خود دارد. اما این زخم‌ها در شهرهای جنوبی و غربی کشور که محافظان اصلی مرزهای ایران در مقابل تهاجم دشمن بود، بیشتر و عمیق تر است. زخم‌هایی که با وجود عمقشان گاه به فراموشی سپرده می‌شود و از نظرها دور می‌ماند.

گردشگری جنگ شاید درابتدا مفهومی متناقض و دور از ذهن به نظر آید، چرا که گردشگری، گذراندن اوقات خوش با سفر به مناطق زیبا یا دیدن آثار تاریخی، بیشتر به قصد تفریح و لذت را در ذهن تداعی می‌کند؛ در حالی که گردشگری جنگ، چنان که از نامش پیداست قرار نیست حداقل به لحاظ بصری، زیبایی را به معنی عام آن به ما بنمایاند.

بااین حال هرچند ممکن است این نوع از گردشگری متاثرکننده باشد، اما جذابیت‌های عجیب و دور از انتظاری برای گردشگران دارد. این اعجاب به نوعی است که در سال 2007، سایت آشوویتز بورکتناو (اردوگاه اسرای جنگی در لهستان طی جنگ جهانی دوم که توسط نازی‌ها به وجود آمد)، حدود 1.2 میلیون بازدیدکننده داشت؛ حال آن‌که سایت گراند زیرو (مکان مرکز تجارت جهانی در نیویورک قبل از آن‌که در 11 سپتامبر 2001 از بین برود)، تنها سه میلیون بازدیدکننده را جذب کرد واکنون وپس از 11 سپتامبر، یکی از 10 جاذبه گردشگری نیویورک است.

کارکرد گردشگری جنگ

به‌جرات می‌توان گفت یکی از راه‌هایی که می‌تواند مانع فراموشی رشادت‌ها وحماسه‌های جنگ و دردهای مناطق جنگزده و بخصوص ایجاد رونق و اشتغالزایی در منطقه شود، گردشگری است.بنابراین رونق‌دهی و بها دادن به گردشگری جنگ ودفاع مقدس علاوه بر زنده نگهداشتن میراث گرانبهای رشادت‌ها، نوعی ادای دین به مناطق جنگزده هم محسوب می‌شود و این شاید بزرگ‌ترین کارکرد گردشگری جنگ باشد.

بنابر تحقیقاتی که در یکی از دانشگاه‌های انگلستان انجام شده است، 40 درصد گردشگران علاقه مند هستند از جاذبه‌های جنگی کشورها دیدن کنند. بنابراین می‌توان گفت از هر ده گردشگر، چهار گردشگر علاقه‌مند به دیدن جاذبه‌های جنگی هستند.

دیدن موزه‌های جنگ یا موزه‌های صلح، مکان‌هایی که در جنگ آسیب دیده‌اند، جبهه‌ها و مناطق نبرد، یادمان‌های جنگ و قربانیان آن و قبرستان‌های کشته‌شدگان جنگ از جمله ظرفیت‌های گردشگری جنگ هستند که می‌توانند به عنوان زیرساخت توسعه گردشگری جنگ از آنها بهره جست. اما با وجود آن‌که ایران به خاطر هشت سال مقاومت جانانه دربرابر دشمن متجاوز، چنین ظرفیت‌هایی را داراست، اما باید زیرساخت‌های بهره‌برداری از آن فراهم شود.

گریگوری قازاریان، استاد دانشگاه و کارشناس گردشگری است که برگزاری چند کارگاه آموزشی گردشگری دفاع مقدس را در کارنامه دارد، در این‌باره می‌گوید: گردشگری عبرت یا گردشگری جنگ یکی از زیرشاخه‌های گردشگری تاریخی فرهنگی است که به سوی بازدید از مکان‌ها و سایت‌هایی پیش می‌رود که حماسه و نبرد در آنها رخ داده است.

وی معتقد است: ذائقه گردشگران متفاوت است، اما بنابر گزارش‌های سازمان جهانی جهانگردی، در آینده گردشگری جنگ یکی از محبوب‌ترین انواع گردشگری خواهد بود. بنابراین به جرات می‌توان گفت یکی از روش‌هایی که می‌توانیم ارزش‌ها و رشادت‌های جنگ و دفاع مقدس را به جهانیان بشناسانیم، گردشگری است.

با وجود آن‌که برخی مخالف توسعه گردشگری جنگ به عنوان گردشگری فرهنگی هستند اما این استاد دانشگاه تصریح می‌کند: دنیای ما نیازمند صلح است. اما برای آن‌که بدانیم و بتوانیم صلح را به معنای واقعی آن درک کنیم، می‌توانیم با معرفی ونمایش آثار جنگ وآنچه در پی داشته برای رسیدن به مفهوم اصلی صلح بهره جوییم. در واقع با رونق گردشگری جنگ می‌توان صلح را توسعه داد. البته در کنار تحقق این هدف، رونق اقتصادی به مناطق جنگزده باز می‌گردد و در عین حال فرهنگ مقاومت را به دیگر گردشگران معرفی می‌کنیم.

غربت گردشگری جنگ در ایران

ناصر کرمی، استاد دانشگاه و پژوهشگر گردشگری با اعتقاد بر آن‌که این نوع گردشگری در ایران بیشتر به مفهوم گردشگری نوستالژی یا گردشگری دریغ و حماسه نزدیک است، اظهار کرد: باید بپذیریم گردشگری جنگ در ایران تعاریف خاص خود را دارد.

وی افزود: بیشتر مردم ما دوست دارند برای به یاد آوردن خاطرات عزیزانشان یا بازسازی تصاویر فیلم‌ها و کتاب‌هایی که درباره جنگ نوشته شده است به مناطق جنگزده سفر کنند. اما با توجه به تغییر نسل و ورود نسل‌های سوم و چهارم انقلاب، گردشگری جنگ رنگ و بوی دیگری گرفته است.

وی تصریح کرد: آنها در قالب تورهای راهیان نور که گاه تعدادشان به دو میلیون نفر هم می‌رسد برای آشنایی و درک آنچه از جنگ برایشان تعریف می‌شود عازم مناطق جنگزده می‌شوند و این گامی بزرگ برای معرفی و حفظ فرهنگ دفاع مقدس است که باید در چارچوب گردشگری کلاسیک استاندارد‌سازی و قالب‌سازی شود.

وی افزود: در دوران جنگ تحمیلی که استان‌های خوزستان، ایلام، کردستان و کرمانشاه به طور جدی درگیر جنگ بودند، آسیب‌های زیادی به این مناطق وارد آمد که می‌تواند اکنون به عنوان منطقه هدف گردشگری جنگ از آنها استفاده کرد. با وجود این، این استان‌ها در حال حاضر از جمله استان‌های محروم کشور به شمار می‌روند حال آن‌که ظرفیت‌های بازدیدی زیادی برای گردشگری دارند.

این کارشناس تصریح کرد: در توسعه گردشگری جنگ باید زیر‌ساخت‌های رفاهی و خدماتی لازم را در مسیرهای مشخص شده فراهم کرد، موزه‌های جنگ و مردم شناسی ساخت و با آژانس‌داران برای تعریف تورهای مشخص در این حوزه به تفاهم رسید. هتلداران را آماده پذیرایی از گردشگران جنگ کرد و سیستم حمل و نقل را سامان داد.

یادواره‌های جنگ

سنگ مزارهای منقوش و ستون‌های یادبود سربازهای کشته شده را در هر کشوری که فاجعه سخت جنگ یا طعم فتح را چشیده، می‌توان دید و میدان‌هایی که به یاد درگذشتگان جنگ در شهرها ساخته می‌شود. مجسمه سواران قهرمانی که یک یا دو پای اسبشان از روی زمین بلند شده است. مقابر باشکوهی که هر ساله پذیرای مراسم یادبود جنگ می‌شوند. به عنوان نمونه؛ ساخت ستون یادبود تراژان در سال 113 میلادی در شهر روم در ایتالیا به افتخار پیروزی‌های تراژان، امپراتور روم در دو نبردش علیه داسیایی‌ها در سال‌های 102 و 105 میلادی به پایان رسید. از این دست آثار می‌توان به بنای یادبود جنگی شوروی اشاره کرد که در پارک تریپتاوردر جنوب برلین قرار دارد. این بنا در 8 می 1949 به بهره‌برداری رسید و زنده‌کننده یاد و خاطره 80 هزار سرباز اتحاد جماهیر شوروی است که در عملیات فتح برلین جان خود را از دست دادند. این بنا در دوران جنگ سرد در ناحیه آلمان شرقی قرار داشت که پس از تخریب دیوار برلین، در محدوده شهر برلین قرار گرفت. شوروی‌ها علاوه بر این بنا، دو بنای یادبود جنگی دیگر نیز در برلین بنا کردند که یکی از آنها در شمال برلین و دیگری در غرب این شهر قرار دارد. همچنین بنای یادبود کهنه سربازان جنگ ویتنام در واشنگتن که از میان 1424 طرح دیگر برگزیده شد. در سال‌های 1960 تا 1970 میلادی تنها در یوگسلاوی سابق، هزاران بنای یادبود جنگ جهانی دوم با طرح‌های بدیع و خلاقانه و گاه غول آسا، معروف به «اسپومنیک» ساخته شد. بنای «یاسوکونی» هم برای گرامیداشت یاد بیش از پنج میلیون نفر از کشته‌شدگان جنگ چین و ژاپن ساخته شده است.

هنرمندان ایرانی هم از این رسم هنری، انسانی و جهانی جدا نبوده و در طول تاریخ بارها به این مهم پرداخته‌اند. از نقش برجسته پیروزی شاپور اول بر امپراتوران روم در نقش رستم گرفته تا مجسمه نبرد گرشاسپ با اژدها در میدان حر تهران. چه آنجا که به اسطوره‌ها نظر دارند یا به یادمانی از جنگ پهلوانان با پلیدی‌ها می‌پردازند و چه آنگاه که از تجاوزی آشکار و نابرابر از مرزهای جنوب و غرب می‌گویند. بویژه آن که این جنگ هشت ساله اخیر، علاوه بر قواعد پاسداشت ملی و سرزمینی، به مجموعه‌ای از اعتقادات ایدئولوژیک و مذهبی و معادلات تازه سیاسی در منطقه هم مرتبط شد. آمیزه‌ای که بیش از پیش نیاز به بیانی تاثیرگذار و ماندگار داشت. موضوعی که هنر شرقی و ایرانی را سخت به وسوسه بروز و ظهور می‌اندازد.

موزه‌های جنگ در ایران

آنچه امروز می‌توان از گردشگری جنگ دید تنها به بازدید از موزه‌ها اکتفا شده‌است، چراکه یا بسیاری از عناصری که نماد بارز جنگ بودند از بین رفته‌اند یا بودجه‌ای برای احیای آن نیست.

باغ موزه دفاع مقدس در اراضی عباس‌آباد با زیربنای 205 هزار متر مربع با احتساب محوطه‌سازی‌، یک مجموعه بی‌نظیر و دیدنی است. موزه دفاع مقدس و ترویج فرهنگ مـقاومت به عـنوان محلی برای ارائه بخش اندکی از حماسه ملت غیور ایران در دوران انقلاب و دفاع مقدس در کنار مجموعه‌های بزرگ فرهنگی شهر نظیر باغ کتاب تهران، کتابخانه ملی، فرهنگستان‌های جمهوری اسلامی ایران، باغ هنر، تهرانسرای قرآن و مصلای بزرگ تهران به عنوان قطب فرهنگی شهر تهران قرار گرفته است .

باغ موزه دفاع مقدس همدان با بهره‌گیری از فناوری‌های مدرن و با همکاری مهندسانی از کشور کره شمالی در یکی از نقاط خوش آب و هوای همدان واقع شده است.

باغ موزه دفاع مقدس کرمان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین باغ موزه‌های دفاع مقدس کشور با الهام از معماری ایرانی و سنتی کرمان و با توجه به اقلیم و سازه‌های سنتی از قبیل بادگیر‌های کرمان و با توجه به اقلیم و استفاده از مصالح اقلیمی طراحی و ساخته شده است‌. موزه دفاع مقدس خاطرات جنگ و دوران دفاع مقدس و دلاور مردی‌ها و رشادت‌های لشکر41ثارالله در دوران دفاع مقدس خاطرات دفاع و روز‌های جنگ و انقلاب را در خود برای نسل‌های آینده نگه می‌دارد.

موزهٔ شهدا یکی از موزه‌های استان تهران است. در این موزه وسایل و آثار شخصی به‌جای‌مانده از کشته‌شدگان جنگ ایران و عراق همچون عکس، وصیتنامه، دفترچه خاطرات، مدارک تحصیلی، سجاده، قرآن، تسبیح، قلم‌کاری، عینک مطالعه، نوار سخنرانی، مقالات، کتاب‌ها و آثار هنری 700 تن از شهدا نگهداری می‌شود. چنان‌که آثاری از رزمندگانی همچون مرتضی آوینی و حسین فهمیده در این موزه در معرض دید عموم است. این موزه وابسته به بنیاد شهید بوده و بازدید از آن رایگان است.

موزه شهدا در استان‌های دیگری همچون اصفهان و قزوین نیز تاسیس شده است، چنان‌که موزه شهدای اصفهان در گلستان شهدای اصفهان قرار دارد و مجموعه‌ای از دستنوشته‌ها، وصیتنامه‌ها، کتاب‌ها و وسایل باقیمانده از شهیدان گرانقدر در آن نگهداری می‌شود و از سه تالار و غرفه‌های مختلف تشکیل شده است.

موزه صلح تهران نیز که در ساختمان اهدایی شهرداری تهران در پارک شهر قرار دارد٬ دارای یک سالن اصلی برای نشان دادن پیامد‌های جنگ‌ دردنیا و نیز عواقب کاربرد سلاح‌های شیمیایی و اتمی است. در این بخش اسناد و اشیای منحصر به‌فردی از جنگ شیمیایی علیه مردم ایران درجنگ تحمیلی به نمایش درآمده است.

در بخش دیگر موزه٬ صلح در فرهنگ دینی و ملی ایرانیان و راه‌های مشارکت هر فرد در جهت ترویج صلح و دوستی مورد تاکید قرار گرفته است. بخشی از موزه به برنامه‌های آموزشی اختصاص دارد که برگزاری کارگاه‌های آموزشی و کنفرانس‌هایی با موضوع فرهنگ٬ صلح٬ آشتی و حقوق بشر دوستانه بین‌المللی‌٬ خلع سلاح و لزوم ریشه‌کن شدن سلاح‌های کشتار جمعی از جهان و پیامد‌های جنگ می‌پردازد.

گردشگری جنگ در جهان

بوسنی و هرزگوین: اولین جاذبه گردشگری بوسنی تونل جنگ (War Tunnel) است. تونلی بلند به طول نیم مایل که در دوران تشدید فشارها و محاصره شهر از سوی نیروهای دولتی و داوطلبان بوسنیایی در سال 1993 حفر شده بود که از طریق آن بزرگ‌ترین شهر این کشور سارایوو را با بخش تحت کنترل دولت ملی آن مرتبط می‌کرد و راه انتقال سرباز، آذوقه و مهمات و نیز نجات مجروحان جنگی بود.

موزه‌ای که در انتهای این تونل قرار دارد، یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری جنگ در این کشور است. موزه‌ای خصوصی که به وضوح فاقد هر گونه تزئینات و زرق و برق مرسوم در موزه‌هاست. این موزه در سال 1996 ساخته شد و توسط خانواده‌ای که زمانی در آنجا زندگی می‌کردند، اداره می‌شود.

سومین و دردناک‌ترین جاذبه گردشگری بوسنی، گورستان دسته‌جمعی سربرنیتسا (Srebrenica) است که محل دفن بیش از 8000 مسلمان و عمدتا مرد و پسر بچه است که سال 1995 قتل‌عام دسته‌جمعی شدند.

دیوار برلین: جنگ‌های جهانی اول و دوم از جمله مهم‌ترین جنگ‌هایی بود که با وجود گذشت بیش از 70 سال از وقوع آن همچنان پیامدهایی برای کشورهای جنگزده دارد. دیوار برلین را می‌توان یکی از مهم‌ترین پیامدهای جنگ جهانی دوم و البته جنگ سرد دانست که حتی مانع مراودات بسیاری از آلمانی‌ها با بستگان خود می‌شد. اما این دیوار در نهایت برچیده شد. با وجود این، دیواری که زمانی نماد تلخکامی و تحقیر آلمان محسوب می‌شد، کاملا تخریب نشد. با این اقدام، هم بخشی از تاریخ این کشور بر جای ماند تا مانع از فراموشی شود و هم فرصتی برای جذب گردشگران فراهم شد. امروزه آلمان پا را از این هم فراتر گذاشته است و قطعاتی از دیوار معروف برلین را با قیمت‌های گزاف به فروش می‌رساند.

نرماندی فرانسه: یکی دیگر از معروف‌ترین مناطق جنگی در اروپا، نرماندی فرانسه است. نرماندی بندری است که نبردی که در آن اتفاق افتاد سرنوشت جنگ جهانی دوم را به نفع متفقین رقم زد. اما پس از جنگ، فرانسه با سرمایه‌گذاری روی آن و حفظ آن به عنوان یک جاذبه جنگی، شروع به کسب درآمد کرد.

ساخت فیلم «نجات سرباز رایان» که در نهایت تبدیل به پرفروش‌ترین فیلم سال 1998 شد، در ترویج این منطقه گامی موثر به شمار می‌رود چنان‌که سبب شد تا این منطقه هر ساله میزبان هزاران گردشگر شود.

جنگ‌های جهانی در 5 موزه

موزه سلطنتی جنگ در لندن در پوشش‌دادن درگیری‌ها از جنگ جهانی اول تا به امروز، تا حدودی منحصربه‌فرد عمل کرده است. این موزه شش شعبه دارد؛ پنج شعبه برای بازدید عموم باز بوده و در سال 1917 تأسیس شده است.

شعبه‌های این مجموعه شامل موزه جنگ امپریال لندن، موزه داکسفورد (Duxford)، موزه کشتی بلفاست، اتاق‌های جنگ چرچیل، موزه جنگ امپریال شمالی و کلکسیون‌های موزه جنگ امپریال می‌شود. تقریبا تمام این شعبه‌ها، مجموعه‌هایی از اشیای بازمانده از دوران جنگ، گالری‌ها، قسمت‌هایی مخصوص کودکان و بحث‌های آموزشی و البته یکسری امکانات مخصوص هم دارند.

متفاوت‌ترین ویژگی شعبه داکسفورد این است که هر روز به مدت دو ساعت این امکان را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌کند که اقلام جنگی این موزه را در دست بگیرند و گذشته را حس کنند.

معصومه دیودار/ جام‌جم