سایه سنگین نفت بر صادرات غیرنفتی

طبق آمار گمرک جمهوری اسلامی از تجارت خارجی ایران در سال ۱۳۹۴ میزان صادرات کالاهای غیرنفتی با احتساب میعانات گازی به حدود 42.4 میلیارد دلار رسیده است و میزان واردات کشور نیز در حدود 41.5 میلیارد دلار بوده‌است. این آمار نشان‌دهنده به ترتیب کاهش 16.1 و 22.5 درصدی قیمت دلاری صادرات و واردات کشور نسبت به مدت مشابه سال گذشته است.

همچنین تجارت خارجی غیرنفتی کشورمان در سال ۱۳۹۴ با احتساب میعانات گازی، با تراز تجاری مثبت ۹۱۶ میلیون دلاری همراه بوده که نسبت به سال ۱۳۹۳ بهبود قابل توجهی را نشان می‌دهد.

صادرات 42.4 میلیارد دلاری کشور در سال گذشته درحالی محقق شده که در این مدت صادرات میعانات گازی 6.7 میلیارد دلار و صادرات محصولات پتروشیمی و سایر محصولات 35.7 میلیارد دلار بوده است.

در سال ۱۳۹۴ متوسط قیمت دلاری هر تن کالای صادراتی غیرنفتی بدون احتساب میعانات گازی، ۴۶۱ دلار بوده است که نسبت به سال ۱۳۹۳، ۳ درصد افزایش داشته و همچنین هر تن کالای وارداتی با متوسط قیمت دلاری ۱۱۸۳ دلار وارد کشور شده است که نسبت به سال گذشته، ۵ درصد کاهش یافته است.

در سال ۱۳۹۴ در بین کالاهای صادراتی غیرنفتی (بدون احتساب میعانات گازی) محصولاتی چون «گازهای نفتی و هیدروکربورهای گازی شکل مایع شده» با 1.57 میلیارد دلار، «پروپان مایع شده» با 1.42 میلیارد دلار و «قیرنفت» با 1.24 میلیارد دلار سه کالای عمده صادراتی ایران هستند. عمده محصولات صادراتی ایران عمدتا محصولات پتروشیمی و با فرآوری نه‌چندان بالای نفت و گاز هستند که به عنوان محصولات میانی در صنایع دیگر به کار گرفته می‌شوند.

علت اصلی کاهش میزان صادرات غیرنفتی کشور، کاهش قیمت جهانی نفت و محصولات وابسته به آن است. درواقع بخش زیادی از میزان صادرات غیرنفتی کشور را میعانات گازی و محصولات ابتدایی حاصل از نفت و گاز تشکیل می‌دهند که کاهش قیمت آنها موجب کاهش میزان صادرات ایران از نظر قیمتی شده است. به عنوان نمونه کاهش ۵۲ درصدی صادرات میعانات گازی به تنهایی سهمی 7.3 میلیارد دلاری در کاهش 8.1 میلیارد دلاری صادرات غیرنفتی داشته است.

این مساله که با کاهش قیمت جهانی حامل‌های انرژی میزان صادرات غیرنفتی کشور تا این حد تحت تأثیر قرار بگیرد، نشان‌دهنده وابستگی صادرات غیرنفتی کشور به نفت و فرآورده‌های آن است و درواقع بخش عمده صادرات غیرنفتی کشورمان را نیز فرآورده‌های نفتی با فرآوری پایین و مواد خام تشکیل داده است.

کاهش صادرات کشور عمدتا در صادرات به کشور چین بوده که مشتری اصلی محصولات خام و با فرآوری پایین ایرانی است. درواقع علت اصلی کاهش قیمتی صادرات ایران به چین کاهش قیمت محصولاتی چون «پروپان مایع شده»، «بوتان مایع شده»، «پلی‌اتیلن» و «متانول» است. آمارها نشان می‌دهد میزان صادرات این محصولات ایران به کشور چین از نظر وزنی با افزایش نیز همراه بوده، ولی از نظر قیمتی با کاهشی چشمگیر مواجه شده که علت آن کاهش قیمت جهانی این محصولات است، اما علت کاهش کلی میزان صادرات ایران به چین از نظر وزنی نیز کاهش چشمگیر میزان صادرات «سنگ‌آهن» به این کشور است که موجب شده در مجموع صادرات ایران به چین از نظر وزنی نیز با کاهش همراه شود.

در مورد آمار صادرات به دیگر کشورها نیز عمدتا میزان صادرات از نظر وزنی و از نظر دلاری افزایش یافته است. صادرات به کشور امارات عمدتا شامل محصولات خام و کم‌فرآوری شده نفت و گاز بوده و به همین دلیل از نظر وزنی افزایش بسیار بیشتری داشته است. صادرات به کشور عراق نیز به دلایلی از قبیل افزایش تعرفه واردات این کشور با اندکی کاهش مواجه شده است.

در نهایت می‌توان گفت مثبت شدن تراز تجاری کشور گرچه دستاوردی مناسب است، اما اولا کاهش چشمگیر میزان صادرات کشور در اثر تأثیرپذیری از کاهش قیمت نفت، موضوعی بشدت نگران‌کننده است که نشان از وابسته به نفت بودن صادرات غیرنفتی کشور دارد. همچنین مثبت بودن تراز تجاری کشور زمانی قابل اتکا خواهد بود که در چند سال متوالی تکرار شود و نه این‌که در یک سال و در زمان انتظار بازار برای اجرا شدن توافق هسته‌ای رخ داده باشد.