سدگُتوند؛ از شوری کارون تا نگرانی مسئولان

مطالعات سد گتوندپیش از انقلاب توسط مهندسان آمریکایی انجام اما به دلیل وجود گنبدها و رگه‌های نمکی در اطراف محل آبگیری سد متوقف شد. این پروژه که در سال‌های جنگ به فراموشی سپرده شده بود در دولت سازندگی و همزمان با رشد و گسترش مدیریت سازه‌ای در کشور از سر گرفته و در سال 76 کلنگ آن توسط رئیس‌جمهور وقت به زمین زده شد.

کارخانه تولید نمک؟

اهداف ساخت سد گتوند نخست برای تولید برق و تامین بخشی از برق مورد نیاز ایران (۴۵۰۰ گیگاوات‌ساعت در سال) کنترل سیلاب‌های فصلی کارون و نیز تنظیم آب کشاورزی پایین‌دست اعلام شده بود، اما پس از ساخت و آبگیری، سد گتوند به یک کارخانه بزرگ شورابه‌سازی با آب‌های شیرین کارون تبدیل شده که داغ آن بر پیشانی جلگه سرسبز خوزستان خودنمایی می‌کند و تهدید جدی برای خوزستان و کشور به‌شمار می‌رود.

ساخت این سد با وجود مخالفت‌های کارشناسان زیست‌محیطی و مهندسان، در دولت اصلاحات ادامه یافت، اما کار آخر را دولت دهم انجام داد و با وجود مخالفت‌های برخی مسئولان دولتی، مراکز دانشگاهی و فعالان زیست‌محیطی آبگیری سد گتوند را به پایان رساند. در همین زمان که خبر وجود میلیاردها تن نمک پشت دریاچه سد رسانه‌ای شد، مسئولان سد گتوند درصدد چاره جویی برآمدند و با ساخت دیواری حائل از خاک رس یا پتوی رسی تلاش کردند ماجرا را حل کنند که اینچنین نشد.

دفاع از گتوند

با تمام این حواشی و مشکلات ایجاد شده، مسئولان وزارت نیرو هم در دولت گذشته و هم در دولت یازدهم، همچنان از ساخت سد گتوند دفاع می‌کنند و بر موضع خود استوارند. حمیدرضا چیت‌چیان، وزیر نیرو در گفت‌وگو با خبرنگار جام‌جم تخریب‌های زیست‌محیطی سد گتوند را نمی‌پذیرد و می‌گوید: سد گتوند مشکلات زیست‌محیطی و تخریب‌هایی که برخی کارشناسان می‌گویند را ندارد. این سد در این دولت ساخته نشده، بلکه در دولت دیگری ساخته شده و به بهره‌برداری هم رسیده است.

وی البته با کمی تردید، ادامه می‌دهد: یعنی برخی از این مشکلات، قابل مدیریت است. به همین منظور، یک گروه مطالعاتی متشکل از وزارت نیرو، سازمان مدیریت، وزارت کشاورزی و سازمان محیط‌زیست مشترکا این مساله را بررسی می‌کنند. ناگفته نماند که بررسی و مطالعات کارشناسی سد گتوند نخست به دانشگاه شهید چمران اهواز که «قطب مطالعات آب در ایران» است، سپرده شد، اما پس از اعلان نظر کارشناسان و استادان این مرکز دانشگاهی که در برچیدن سد گتوند متفق القول بودند وزارت نیرو این وظیفه مطالعاتی را به دانشگاه تهران محول کرد.

گنبد نمکی هست، اما مشکلی ایجاد نمی‌کند

چیت‌چیان ادامه با اشاره به مطالعات در زمینه سد گتوند می‌گوید: بررسی‌ها و مطالعات کارشناسی سد گتوند هم به‌عهده دانشگاه تهران گذاشته شده است. بزودی نتایج آن اعلام و منتشر می‌شود و هر نتیجه‌ای که داشته باشد وزارت نیرو بر اساس آن عمل خواهد کرد.

وزیر نیرو تاکید می‌کند: سد گتوند اکنون درست مدیریت می‌شود و خطرهایی که از نظر زیست‌محیطی بر آن وارد می‌کنند برای خوزستان ندارد. گنبد نمکی هست اما مشکلی ایجاد نخواهد کرد. سد به گونه‌ای بهره‌برداری خواهد شد که مشکلی خوزستان را تهدید نکند.

360 هزار هکتار زمین کشاورزی در خطر

با این گفته‌های وزیر نیرو که هم به وجود گنبدهای نمکی در پشت سد گتوند اشاره صریحی دارد و هم نمی‌خواهد پیامدهای آن را خطر به حساب آورد، شاید تکلیف خوزستانی‌ها معلوم شود. کیخسرو چنگلوایی، رئیس سازمان جهاد کشارزی خوزستان در گفت‌وگو با خبرنگار ما، از تاثیر نامطلوب سد گتوند بر خوزستان می‌گوید و می‌افزاید: گتوند اثر نامطلوبی بر کشاورزی خوزستان از نظر عملکرد و کیفیت محصول گذاشته است. ما حدود 360 هزار هکتار اراضی پایاب سد گتوند داریم که نه‌تنها نگران کاهش میزان تولید و عملکرد در این زمین‌ها هستیم، بلکه دغدغه از دست رفتن و نابودی اراضی را نیز داریم.

وی ادامه می‌دهد: هر کمبودی را می‌توان با واردات برطرف کرد. فناوری را می‌توان وارد کرد، کمبود محصولات را با واردات بر طرف کرد، اما زمین زراعی اگر نابود شود قابل واردکردن نیست.

ذخایر ژنتیکی در معرض تهدید

رئیس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان، به مشکل دیگری که سد گتوند در خوزستان ایجاد کرده اشاره و اظهار می‌کند: مشکل دیگر نابودی ذخایر ژنتیکی گیاهی است که در صورت ادامه این روند تخریب‌ها بیشتر هم خواهد شد. نابودی ژنتیکی زراعی، باغی و آبزیان که یک تهدید بزرگ به شمار می‌رود.

چنگلوایی دراین راستا از ایجاد کارگروهی در همین زمینه خبر می‌دهد و می‌گوید: بر همین اساس کارگروهی در سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور به ریاست دکتر دژپسند (معاون بودجه معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری) برای علاج سد گتوند ایجاد شده و قرار است مطالعات این کارگروه هم به دانشگاه تهران داده شود.

وی در پاسخ به این پرسش که چرا مطالعات سد گتوند را از دانشگاه اهواز گرفتند و به دانشگاه تهران دادند، می‌گوید: به نظر من دانشگاه مهندسی علوم آب خوزستان به چند دلیل، بهتر می‌تواند در این زمینه پژوهش کند. نخست این‌که قطب علمی آب در کشور است، دوم این‌که کار علمی و عملی و میدانی کرده و در منطقه حضور دارد.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان تاکید می‌کند: ما در خصوص جایگاه علمی دانشگاه تهران بحثی نداریم، اما در مطالعات سد گتوند اگر محوریت بر دانشگاه مهندسی علوم آب اهواز قرار می‌گرفت و دانشگاه تهران نیز در این پروژه همکاری می‌کرد، بی‌تردید به نتایج بهتری می‌رسیدیم. البته به‌عنوان یک مسئول استانی، نسبت به این موضوع مراتب اعتراض خود را کتبا اعلام و بیان کردیم.

5 سناریوی مورد توجه

وی ادامه می‌دهد: در سد گتوند 5 سناریو مطرح شده است و مشاور آنها را توضیح داد. ما هم نسبت به این 5 گزینه نظرات و نقدهای آسیب‌شناسی خود را داده‌ایم. قرار شد همه دستگاه‌های مربوط نظرات‌شان را به مهندسان مشاور این پروژه بدهند تا تصمیم نهایی گرفته شود. چنگلوایی تصریح می‌کند: باز هم تاکید می‌کنم؛ هر نسخه‌ای که قرار است برای رفع این معضل پیچیده شود باید با قاطعیت همراه باشد. اگر حل این مساله درازمدت در نظر بگیریم و بگوییم ظرف 10 تا 15 ساله اتفاق بیفتد، غلط است.

کارون شور می‌شود؟

دست‌اندرکاران بدون توجه به توصیه کارشناسان و استادان دانشگاه که مخالف ایجاد پتوی رسی بودند اقدام به این کار کردند تا از برخورد آب با نمک‌های سازند گچساران جلوگیری کنند و این پروژه نیز آغاز و با صرف هزینه‌های کلان انجام شد و سرانجام سد آبگیری شد تا این‌که فاجعه زیست‌محیطی سد گتوند شکل دیگری به خود گرفت؛ تهدیدی که می‌رود تا سرنوشت خوزستان را دگرگون کند. به هر روی تنها ۱۰ روز از زمان آبگیری سد نگذشته بود که شکاف‌هایی در پتوی رسی ایجاد و نمک‌های سازند گچساران وارد دریاچه سد گتوند شد و این آغاز یک تراژدی برای خوزستان و کارون بزرگ بود.

مولود غلامی

جام‌جم