در امتداد ولایت

آن روز که امام رضا(ع) مدینه را به قصد مرو ترک کرد، با قدوم مبارکش شهرها و مسیرها را متبرک کرد؛ اهواز، فارس، یزد و خراسان این افتخار را کسب کرده‌اند و امروز در 6 استان خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، خراسان جنوبی، یزد، فارس و خراسان رضوی، قدمگاه‌های ایشان مورد احترام و تکریم همگان است.

در این میان، مسئولان میراث فرهنگی می‌خواهند گامی بلند بردارند و با ثبت ملی مسیر حرکت امام رضا(ع)، بر حفظ جایگاه درخشان ایشان در تاریخ و فرهنگ این سرزمین تاکید دوباره داشته باشند.

تشکیل کارگروه

اسدالله درویش امیری، معاون امور مجلس و استان‌های سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری از مسئولان این سازمان است که ظاهرا پیگیری ثبت مسیر ولایت را به‌عهده دارد. به گمان او، سفر امام رضا(ع) به ایران و استقرار ایشان در مرکز خلافت، یعنی مرو (خراسان) در جایگاه ولایتعهدی، یکی از رویدادهای مهم در تاریخ ایران است. او که می‌گوید تمام تلاش خود را برای به ثبت رساندن مسیر حرکت امام رضا(ع) به عنوان میراث معنوی خواهیم کرد، از تشکیل کارگروهی به همین منظور با عضویت مدیران کل میراث فرهنگی استان‌های خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، خراسان جنوبی، یزد، فارس و خراسان رضوی خبر می‌دهد.

او با اشاره به این که مطالعات علمی و پژوهشی در این زمینه از 10 سال گذشته آغاز شده، در اولین نشست هم‌اندیشی جاده ولایت ـ که در استان کهگیلویه و بویراحمد برگزار شد ـ عنوان کرد: از اهداف این نشست هم‌اندیشی ، ثبت مسیر جاده ولایت در فهرست آثار ملی کشور و زمینه ثبت جهانی است و با تشکیل کارگروه برای رسیدن به اهداف خود تلاش خواهیم کرد.

به گفته درویش امیری، بررسی و شناسایی دقیق آثار و بناهای تاریخی مذهبی و قدمگاه‌های اصلی استان‌های مذکور برای احیا و تبدیل آن به مسیر گردشگری مذهبی از اهداف کارگروه است.

بی‌اطلاعی نهادهای دیگر

معاون امور حقوقی و استان‌های سازمان میراث فرهنگی از تلاش برای ثبت معنوی مسیر ولایت خبر می‌دهد. با وجود این، برخی مسئولان دیگر سازمان‌ها و نهادها و حتی برخی مسئولان سازمان میراث فرهنگی از این موضوع اظهار بی‌اطلاعی می‌کنند. سیدجواد جعفری، مدیرعامل بنیاد امام رضا(ع) که هر سال در دهه ولایت جشنواره امام رضا(ع) را برگزار می‌کند، با بیان این که بنیاد تحت مدیریتش در چند مورد تقاضای ثبت ملی را در این رابطه به سازمان میراث فرهنگی پیشنهاد داده بود، می‌گوید: من اطلاعی از موضوع ثبت ملی مسیر ولایت ندارم و از بنیاد نیز برای مشارکت در این زمینه دعوتی صورت نگرفته است.

او با اشاره به این که بنیاد پیگیر ثبت ملی حدیث سلسله‌الذهب و موقعیت مکانی که حضرت امام رضا(ع) حدیث را بیان فرمودند و همچنین مسیر ولایت بوده، در پاسخ این که آیا بنیاد در زمینه پژوهشی با سازمان همکاری داشته، عنوان می‌کند: یک گروه پژوهشی خصوصی با سازمان در این زمینه همکاری می‌کرد و بنیاد نقشی در این زمینه نداشت.او با بیان این که ثبت حدیث سلسله‌الذهب، جزو مصوبات شورای سیاستگذاری جشنواره امام رضا(ع) بوده، می‌افزاید: قرار بود سازمان میراث فرهنگی ثبت آن را پیگیری کند، اما تاکنون پیشرفتی در این زمینه حاصل نشده است.

یک اتفاق مبارک

تنها مسئولان دیگر نهادها نیستند که از موضوع ثبت مسیر ولایت بی‌خبرند، بلکه دکتر فرهاد نظری، مدیرکل دفتر ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی اطلاع چندانی از این موضوع ندارد. او با بیان این که تاکنون پرونده‌ای در این باره به دفتر ثبت آثار ارسال نشده، به جام‌جم می‌گوید: آثار زیادی که در مسیر جاده ولایت قرار دارند، پیش از این شناسایی و ثبت شده‌اند، ولی این که خود راه به‌عنوان یک مجموعه ثبت شود بحث دیگری است و اگر چنین موضوعی محقق شود، اتفاق بسیار مبارکی خواهد بود.

ثبت یک مسیر ممکن است ؟

فارغ از این همه، آیا ثبت چنین مسیری امکان‌پذیر است؟ درویش امیری، معاون امور استان‌های سازمان میراث فرهنگی از ثبت مسیر ولایت به عنوان میراث معنوی خبر می‌دهد. نظری بر آن است که میراث معنوی شامل رفتارها و آیین‌ها می‌شود، ولی مسیر ولایت برای ما ایرانیان و شیعیان اهمیت زیادی دارد و به همین سبب ،خود جاده را به عنوان یک اثر تاریخی فرهنگی می‌توانیم ثبت کنیم. مدیرکل دفتر ثبت آثار در پاسخ این که آیا ثبت مسیر ولایت ممکن است، بیان می‌کند: چنین امکانی وجود دارد و حتی بسیاری از آثاری که در این مسیر قرار دارند، به صورت جداگانه به ثبت ملی رسیده‌اند. آیا ثبت یک مسیر یا جاده تاریخی سابقه داشته است؟ کمتر کسی است که در مدرسه تاریخ خوانده باشد و جاده شاهی هخامنشیان را به یاد نداشته باشد؛ جاده سنگفرشی که از عجایب روزگار خود بود. به گفته مدیرکل دفتر ثبت آثار، بخشی از این جاده که شناسایی شده به ثبت ملی رسیده است. همچنین جاده سنگفرش اصفهان به ساری که زمان شاه‌عباس صفوی ساخته شده، به ثبت ملی رسیده است.

نظری می‌گوید، تاکنون درخواستی برای ثبت یکپارچه مسیر ولایت مطرح نشده‌؛ اما برای ثبت آن چگونه باید اقدام کرد؟ او در پاسخ این پرسش به دو شیوه اشاره می‌کند و می‌افزاید: نخست این که استان‌های مربوطه که بخشی از این مسیر از خاک آنها می‌گذرد، هر کدام پرونده‌ای برای ثبت آماده کنند و دیگر آن که یک پرونده ملی برای ثبت آن تهیه شود که دومی عملی‌تر است.

با همه اینها، آیا مسیر جاده ولایت کاملا مشخص شده است؟ نظری با اشاره به این که کتاب‌های متعددی به این موضوع پرداخته‌اند، پاسخ می‌دهد: چند مسیر برای هجرت امام رضا(ع) پیشنهاد شده است. ایشان سال 200 هجری به دعوت مأمون مدینه را ترک می‌کنند و به مرو می‌روند. مسیر حرکت ایشان تا فارس تقریبا قطعی است. ایشان از مرز فعلی شلمچه وارد ایران شده‌، به اهواز رفته‌ و در مسیر به ارجان که آن زمان شهر معتبری بوده، گذر کرده‌اند. بعد از ارجان به استخر تشریف بردند و از آنجا به ابرقوه رفته‌اند. به گفته او، در مسجد بیرون ابرقوه که از مساجد کهن ایران است، کتیبه‌ای وجود دارد که در آن اشاره شده، امام رضا(ع) از این راه عبور کرده‌اند. نظری با بیان این که حضرت از ابرقوه به یزد یا کسه رفته‌اند، می‌افزاید: روایات متعددی است که امام(ع) به اصفهان، ری و سپس نیشابور رفته‌اند، ولی بر اساس اسناد و مدارک و قدمگاه‌ها و کتیبه‌ها به احتمال زیاد، ایشان پس از یزد به خرانق، رباط پشت بادام، طبس و از آنجا به نیشابور و سرخس و مرو تشریف برده‌اند.

نظری بر آن است که این مسیر به استناد متون و آثار تاریخی درست‌ترین مسیری است که می‌توان به آن اشاره کرد. او به قدمگاه‌های اما‌م رضا در توران‌پشت، اسلامیه یا فراشاه و همچنین کتیبه‌ها و نشانه هایی در خرانق و رباط پشت بادام اشاره می‌کند و می‌گوید: مسیر حرکت امام(ع) از نیشابور به بعد مورد اتفاق همگان است.

کار ملی، عزم ملی می‌ خواهد

به نظر می رسد ثبت یکپارچه مسیر ولایت نیازمند عزمی ملی است، به‌گونه‌ای که همه دستگاه‌ها و نهادها در آن مشارکت داشته باشند. این امر نیاز به هما‌هنگی و همکاری سازمان‌هایی نظیر سازمان میراث فرهنگی، تولیت آستان قدس رضوی، سازمان اوقاف و امور خیریه، استانداری‌ها، شهرداری‌ها، فرمانداری‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد و خصوصی دارد. امید است با تشکیل کارگروه ثبت مسیر ولایت در سازمان میراث فرهنگی، نهادها و دستگاه‌های دیگر نیز در این امر مشارکت کنند تا این پرونده هر چه زودتر به سرانجام برسد، بویژه اگر مسئولان چشم به ثبت جهانی آن دارند.

مسیر ولایت؛ از شلمچه تا سرخس

چند مسیر برای هجرت امام رضا(ع) پیشنهاد شده است. ایشان سال 200 هجری به دعوت مأمون مدینه را ترک می‌کنند و به مرو می‌روند. مسیر حرکت ایشان تا فارس تقریبا قطعی است. ایشان از مرز فعلی شلمچه وارد ایران شده‌، به اهواز رفته‌ و در مسیر به ارجان که آن زمان شهر معتبری بوده، گذر کرده‌اند. بعد از ارجان به استخر تشریف بردند و از آنجا به ابرقوه و یزد رفته‌اند. روایات متعددی است که امام(ع) به اصفهان، ری و سپس نیشابور رفته‌اند، ایشان پس از یزد به خرانق، رباط پشت بادام، طبس و از آنجا به نیشابور و سرخس و مرو تشریف برده‌اند.

کمیل انتظاری

فرهنگ و هنر