ماهیت حقوقی برجام، زیر ذره‌بین صاحبنظران

برجام؛ معاهده یا موافقت‌نامه نزاکتی؟

به گزارش جام‌جم، دکتر محمدرضا ضیایی‌بیگدلی استاد دانشگاه علامه طباطبایی در این نشست به اهمیت دستیابی به توافق هسته‌ای پس از 12سال تنش اشاره کرد و به برخی ابهامات درباره سازوکار حقوقی برجام پرداخت.

او با اشاره به طرح این موضوع از سوی برخی افراد مبنی براین‌که عدم تصویب برجام در مجلس باعث می‌شود که برجام پس از 90 روز از تصویب قطعنامه 2231 خود به خود اجرا شده و فایده عدم تصویب این است که اگر در مسیر اجرا مشکلی به‌وجود آمد، ایران می‌تواند به عدم تصویب مجلس اشاره کند، گفت: این برجام تعهد قوه مجریه نیست و تعهد دولت ایران است. همچنین برجام به خودی خود اجرا نمی‌شود.

او به ضرورت ورود مجلس به بررسی حقوقی برجام اشاره کرد و با تاکید براین‌که برنامه اقدام مشترک یک معاهده بین‌المللی است، به شبهات درباره ماهیت حقوقی برجام پاسخ داد.

به گفته وی، استدلال آن دسته از افراد که به واسطه نیت‌خوانی ایران و آمریکا، این متن را نه معاهده که قراردادی نزاکتی می‌دانند، صحیح نیست، چراکه به‌جای نیت، باید به متن توافق نگریست.

او امضا نشدن برجام را ادعای دیگری درباره معاهده نبودن این سند حقوقی دانست و در رد آن گفت: امضا تنها شکلی از اعلام رضایت طرفین در حقوق بین‌الملل است و هر معاهده الزاما نیاز به امضا ندارد.

او به استدلال دسته دیگری از صاحبنظران که تاکید برجام بر واژه «will» به‌جای «shall» را نشانه تشریفاتی بودن توافق می‌دانند، پاسخ داد و گفت: تنها واژگان نمی‌توانند نشانه ماهیت حقوقی یک سند باشند.

او عدم پیش‌بینی تصویب مجلس در متن برجام، مشخص نکردن «امین» و نبردن برجام به نهادهای قانون‌گذاری پنج کشور (همه طرف‌ها به‌جز ایران و آمریکا) هیچ‌یک را دلیل مناسبی برای معاهده ندانستن برجام ندانست.

ضیایی بیگدلی تصریح کرد: برخی می‌گویند وقتی آمریکا این متن را معاهده نمی‌داند، چرا ما بدانیم، این درحالی است که این به مصلحت ماست که متن برجام را معاهده بدانیم و این‌که واشنگتن آن را معاهده نمی‌داند شاید به این خاطر است که می‌خواهد برای اجرا نکردن احتمالی برجام بسترسازی کند.

ضمیمه «B» قطعنامه، بیانیه 1+5 درباره برنامه هسته‌ای ایران

دکتر محسن عبداللهی استاد دانشگاه شهید بهشتی، دیگر سخنران این نشست بود که تصویب قطعنامه 2231 شورای امنیت برای تائید برجام را یک اقدام کم‌سابقه حقوقی توصیف کرد.

به گفته وی، با وجود این‌که قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت همگی در ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل بود، ولی این قطعنامه به بند 25 منشور استناد کرده که به‌نظر می‌رسد پاسخی است به مطالبه دیپلمات‌های کشورمان.

وی با یادآوری اقدام ناتو در کوزوو به بهانه قرارداشتن در ذیل فصل هفتم منشور، بیان کرد: اگر قطعنامه جدید هم تحت فصل هفتم بود، نقض آن می‌توانست پیامدهایی چون آنچه در کوزوو اجرا شد داشته باشد، درحالی‌که در حال حاضر چنین پیامدی متوجه آن نیست.

او با اشاره به این‌که در این قطعنامه 10 بند با استناد به ماده 41 منشور وجود دارد، افزود: این برای اولین بار است که شورای امنیت نه برای تنبیه یک دولت که برای محدود کردن خود، به بند 41 استناد کرده است.

او قطعنامه 2231 شورای امنیت را یکی از طولانی‌ترین قطعنامه‌های شورای امنیت خوانده و با اشاره به ضمیمه «B» این سند یادآوری می‌کند: ضمیمه «B» این قطعنامه در واقع بیانیه 1+5 درباره ایران است که در آن به برخی محدودیت‌های دفاعی اشاره شده است.

این استاد حقوق بین‌الملل به سازوکارهای حل اختلاف در این قطعنامه اشاره کرد و با تشریح چگونگی ادعای کشورها درباره نقض توافق به کمیسیون پیش‌بینی شده، توضیح داد: اگرچه مکانیسم‌های حل اختلاف در شورای امنیت همواره «قدرت‌محور» است اما در اینجا سعی شده تا این قدرت در مکانیسم‌هایی مهار شود و برای اولین بار به یک دولت تحت تحریم اجازه مداخله در مکانیسم‌های حل اختلاف داده شده است.

او به قیود حفاظتی در برابر مکانیسم ماشه نیز اشاره کرد و با این حال درباره طول عُمر برجام به طرح این پرسش پرداخت که اگر قطعنامه 2231 ضمانت اجرای برجام است، چرا درحالی که برای برجام هیچ نقطه پایانی وجود نداشته و تنها فواصل زمانی 10، 15 و 25 سال مورد نظر است، قطعنامه پس از 10 سال عملا به کار خود پایان می‌دهد؟ اگر پس از این 10 سال اختلافی به‌وجود آمد، چه باید کرد؟

خروج ایران از ذیل فصل 7، نه حالا، بلکه پس از 10 سال

سومین سخنران نشست روز گذشته بررسی ابعاد حقوقی برجام، دکتر سعید محمودی، استاد دانشگاه استکهلم سوئد بود.

او برخلاف دکتر ضیایی‌بیگدلی، متن برجام را نه یک معاهده، بلکه توافقی سیاسی دانست و گفت: در این مذاکرات عملا اعضای 1+5 مساعی جمیله (روشی برای حل‌وفصل مسالمت‌آمیز اختلافات بین‌المللی) کردند تا به یک اختلاف میان ایران و آژانس خاتمه دهند.

او به اسناد رد و بدل شده میان ایران و آژانس در 45 سال گذشته اشاره کرد و گفت: معاهده ان.پی.تی، قرارداد پادمان و توافق‌نامه ترتیبات فرعی ازجمله اسنادی است که ایران و آژانس تاکنون امضا کرده‌اند و حالا براساس مذاکرات هسته‌ای، ایران داوطلبانه پروتکل الحاقی را نیز اجرا خواهد کرد.

وی به اختلافات موجود میان ایران و آژانس از سال 1381 تا امروز پرداخت و آن را به سه دوره تقسیم کرد.

به گفته وی در دوره اول که تا پایان دولت هشتم ادامه داشت، ایران تهدید آمریکا تحت‌تاثیر فضای پس از 11سپتامبر را جدی گرفت و برای حل و فصل پرونده کوشش کرد. به عقیده او در این دوره اگر اروپا ایران را دست‌کم نمی‌گرفت و از واشنگتن بیش از اندازه حرف‌شنوی نداشت، می‌توانست به اختلاف پایان دهد.

دکتر محمودی دومین دوره را پس از روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد خواند و با اشاره به پیشرفت‌های مناسب مذاکرات در سال‌های ابتدایی این دوره و رسیدن ایران و آژانس به یک برنامه کاری جدید در سال 2007، گفت که تحریم‌های شورای امنیت باعث شد پس از این دوره، تهران احساس کند طرف مقابل تحت هر شرایطی به‌دنبال تحریم و براندازی است.

وی برجام را ماحصل سومین دوره مذاکرات دانست که در دولت یازدهم آغاز شده و با این حال به بیان برخی نقدها نسبت به قطعنامه 2231 و برجام پرداخت.

این استاد حقوق بین‌الملل،متن قطعنامه را شتابزده و دارای اشتباهات زبانی دانست و آن را ناشی از تغییرات در 24 ساعت پایانی ارزیابی کرد.

وی سپس به نقد موضوع دسترسی‌های آژانس در قالب برجام اشاره کرد و با بیان این‌که او تا روزهای پایانی مذاکرات معتقد بوده تهران اجازه «بازرسی‌های هرزمان و هرمکان» را نخواهد داد، یادآور شد: به‌نظر می‌رسد در برجام محدودیتی برای دسترسی‌ها نیست. او با تشریح مکانیزم این دسترسی‌ها، چنین بازدیدهایی را تهدید حاکمیت ملی ارزیابی کرد.

او سپس به بحث درباره بازگشت تحریم‌ها و پیامدهای آن بویژه در دولت بعدی آمریکا پرداخت و سپس در پاسخ به طرح این ادعا که ایران با قطعنامه 2231 از ذیل فصل هفتم منشور خارج می‌شود، گفت: من موافقم که این قطعنامه ایران را از ذیل فصل 7 خارج می‌کند، اما نه الان، بلکه 10 سال دیگر.

او همچنین به نقش آمانو در قطعنامه اشاره کرد و با اشاره به ماموریت‌های محول شده به آژانس، گفت که اسناد ویکی‌لیکس از نحوه انتصاب آمانو به‌عنوان مدیرکل آژانس نشان می‌دهد که وی شخصیت مستقلی ندارد و در راستای سیاست‌های واشنگتن حرکت می‌کند.

دکتر محمودی همچنین به نقد تعریف نشدن دقیق «نقض آشکار و مهم» برجام که در برنامه اقدام مشترک مبنای ادعای هر دو طرف قرار گرفته اشاره و با این حال تاکید کرد که از نظر او متن برجام یک متن برابر است که تلاش شده از نابرابری میان ایران و 1+5 در آن جلوگیری شود.

تلاش برای نرم کردن لحن برجام در ساعات پایانی مذاکرات

در پایان این نشست نیز دکتر سید حسین سادات‌میدانی، استاد حقوق و عضو تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای کشورمان به تشریح بیانیه تهران پس از قطعنامه 2231 پرداخت و متن برجام و قطعنامه شورای امنیت را نه یک متن صرفا سیاسی یا صرفا حقوقی، بلکه اسنادی «سیاسی – حقوقی» توصیف کرد که نتیجه بده بستان دو طرف بوده است.

او لحن قطعنامه جدید شورای امنیت را نه تهدیدآمیز و اجبارآمیز که نشان‌دهنده رضایت و رابطه دانست و تصریح کرد: مخاطب قطعنامه جدید هم مهم است که برخلاف قطعنامه‌های قبلی که مخاطب ایران بود، این قطعنامه مثلا در 10 مورد استنادی که به ماده 41 کرده، تنها یک بار ایران را مخاطب قرار داده است.

او یکی از مشکلات تدوین برجام در روز پایانی مذاکرات را تلاش برای نرم کردن لحن و افعال دو سند بیرون آمده از دل گفت‌وگوهای وین دانست و این‌که در بخش‌های مختلف این متون بر داوطلبانه بودن اقدامات ایران تاکید شده را مهم دانست.