جایگاه مردم در عهدنامه مالک‌اشتر

توجه به معیشت

معیشت مردم هم از سیره عملی امام علی(ع) است که باید مورد توجه قرار گیرد. حضرت در این‌باره توصیه‌هایی هم به کارگزاران خود داشتند که می‌توان گفت در نامه حضرت به مالک اشتر هم وجود دارد که بسیار زیبا، جالب و مهم است.

امیرالمؤمنین(ع) در دوران خلافت خودشان که کمتر از پنج سال طول کشید، آثار زیادی به یادگار گذاشتند که عملکرد، سیره، روش و منش آن حضرت در برخورد با مردم، کارگزاران و مخالفان در همه ابعاد قابل پیروی و استناد و عمل است. علی(ع) به وضع معیشتی مردم و آبادانی شهرها بهای لازم را می‌دادند و تلاش و تاکید داشتند قبل از این که مالیات دریافت شود، بهتر است کار مردم سامان یابد. اگر کار مردم از بعد اقتصادی مورد رسیدگی قرار گیرد، طبیعتا درآمد آن به خزانه دولت واریز می‌شود. اگر ما بخواهیم در این‌باره نمونه بارزی را به عنوان شاهد و مثال بیان کنیم، عهدنامه مالک اشتر است. در آغاز این عهدنامه چهار نکته مهم به عنوان وظایف مالک اشتر شمرده می‌شود.

البته ذکر این نکته ضروری است که قبل از مالک اشتر، محمد ابن ابوبکر استاندار مصر بود که با یکسری مشکلات و پرسش‌هایی روبه‌رو بود، مثلا با افراد غیر‌مسلمانی برخورد داشت که نمی‌دانست با آنها چگونه رفتار کند؛ آیا آنها را مجبور کند که مسلمان شوند یا نه؟ و پرسش‌های دیگری که جنبه جناحی داشت. حضرت علی(ع) وقتی نامه محمد ابن ابوبکر را دریافت کرد، بسیار خوشحال شد و پاسخ مفصلی برایش نوشت و در آن به پرسش‌هایش پاسخ داد. بنابراین وقتی می‌خواست مالک را به استانداری مصر اعزام کند، با توجه به تجربه‌ای که برای محمد ابن ابوبکر رخ داده بود، این نامه مفصل را تنظیم و به مالک اشتر سفارش کرد طبق این دستورالعمل حکمرانی کند.

حضرت در آغاز این نامه چهار وظیفه را برای مالک در نظر گرفت؛ جمع‌آوری خراج، اگر دشمنی وجود داشت و در صدد ستیز بود با دشمن بجنگد (چون در مجاورت شام، مرکز حکومت معاویه بود) و کار مردم را سامان دهد و به مشکلات مردم رسیدگی کند. چهارمین وظیفه این بود که شهرها را آباد کند. (استان مصر در آن زمان شامل لبنان، فلسطین و مصر فعلی بود.) دو تا از چهار وظیفه، مربوط به امور حکومتی می‌شد که عبارتند از: جنگ با دشمن و گردآوری خراج و مالیات. دو وظیفه هم مربوط به مردم و افراد جامعه می‌شد: سامان دادن کار مردم و آباد کردن شهرها، یعنی مالک اشتر وظیفه داشت به اینها رسیدگی کند.

براساس چهار وظیفه کلی که علی(ع) برای مالک‌اشتر در آغاز نامه خودشان تعیین کردند می‌توان گفت بقیه دستورات حضرت در جهت رسیدن به این وظایف و اهداف است. اولین دستورالعمل حضرت توصیه به تقوای الهی و انجام عمل صالح است. جزو توصیه‌های حضرت این است که با مردم باانصاف و نیکی برخورد کنند و بعدا دستوراتی درباره طبقات مختلف جامعه و کارگزارانی که در یک حکومت هستند، می‌دهد.

از جمله توصیه‌هایی که حضرت در اینجا دارند، رسیدگی به کار مردم و رسیدگی به طبقات مختلف جامعه است. حضرت طبقات جامعه را تقسیم‌بندی می‌کنند تا به بخش مالیات می‌رسند.

نکته بسیار زیبایی درباره مالیات دارند و می‌فرمایند: مالک! توجه و نظر و دقت تو در عمران و آبادی زمین باید بیشتر از نگاهت برای جذب خراج باشد. درست است که جمع‌آوری خراج و مالیات جزو وظایف توست، اما بدان قبل از گردآوری خراج، زمین آبادی باشد تا مردم از آن درآمدی کسب کنند تا بتوانند مالیات خود را پرداخت کنند. این‌گونه نباشد که فقط سعی کنی مالیات بگیری، چون وقتی می‌توان مالیات را گرفت که زمین آباد باشد. وقتی مالیات حکومت افزایش می‌یابد که وضع اقتصادی در زمینه‌های مختلف رو به رشد و خوب باشد. مردم سرمایه لازم را داشته باشند و خرید و فروش و تجارت در بازار خوب باشد و وضع تولیدات مواد کشاورزی هم خوب باشد تا حکومت بتواند خراج بگیرد. حضرت می‌فرمایند کسی که بخواهد مالیات بگیرد بدون این‌که زمین را آباد کند، نه‌تنها به جایی نمی‌رسد بلکه مردم را دچار مشکل می‌کند و آنها را به هلاکت می‌رساند. پس بنابراین باید دقت و توجه به عمران و آبادی شهرها داشته باشی که نتیجه طبیعی عمران و آبادانی شهرها گرفتن خراج مناسب است.

بخش مهمی از این نامه درباره مردم است، تعبیر حضرت در این تقسیم‌بندی طبقات پایین است. می‌فرمایند مردم طبقات پایین جامعه، معمولا مردم قانعی هستند و زندگی خود را بسختی می‌گذرانند. آنها را مراعات کنید و مورد توجه قرار دهید. روش امیرالمؤمنین (ع) این بود که نسبت به طبقات ضعیف بسیار عنایت و توجه داشت که به آنها کمک شود. شاید آن جریان معروف را شنیده باشید که در کتب معتبر حدیثی آمده است، حضرت علی (ع) از کوچه‌ها می‌رفتند دیدند فرد نابینا و ناتوانی دست گدایی دراز کرده است، تکدی‌گری در اسلام کار بسیار زشتی است، انسان باید کار و تلاش کند و از راه کار و تلاش زندگی خود را بگذراند. حضرت علی (ع) از همراهان پرسید این فرد کیست و چرا این کار را می‌کند؟ گفتند: این فرد غیر‌مسلمان است و نابینا شده و چون پیر و ناتوان است دارد تکدیگری می‌کند، حضرت فرمودند: چطور وقتی توانمند بود شما او را به کار گرفتید و از کار و بازوی او استفاده کردید، حالا که دچار مشکل شده او را رها کردید؟! بعد دستور دادند از بیت‌المال به او سهمی بدهید و نیاز او را برطرف کنید. پس حضرت علی (ع) توجه خاصی به رسیدگی به کار و نیاز مالی مردم و برطرف کردن نیاز اقتصادی جامعه داشتند.

در عهدنامه مالک‌اشتر بخش‌ها و فرازهایی وجود دارد که امام علی (ع) به مالک توصیه می‌کند وقتی را قرار بده برای رسیدگی به کار مردم، تا مردم به تو مراجعه کنند. وقتی می‌خواهی به کار مردم رسیدگی کنی به پاسداران و نیروی انتظامی بگو که کنار بروند تا مردم براحتی با تو ارتباط بگیرند و مشکلات خودشان را مطرح کنند. در همان فراز از عهدنامه، حضرت می‌نویسند: رضایت عمومی مردم با ناراحتی خواص از بین می‌رود، یعنی رضایت عموم مردم به رضایت خواص ارجحیت دارد و نباید نگران ناراحتی خواص بود. حضرت در مورد ارتباط با مردم، توصیه دارند که برای خود حاجب قرار ندهید که باعث می‌شود ارتباط با مردم کم شود و از مشکلات مردم ناآگاه بمانی.

علی(ع) به وضع معیشتی مردم و آبادانی شهرها بهای لازم را می‌دادند و تلاش و تاکید داشتند قبل از این که مالیات دریافت شود بهتر است کار مردم سامان یابد. اگر کار مردم از بعد اقتصادی مورد رسیدگی قرار گیرد، طبیعتا درآمد آن به خزانه دولت وصول می‌شود

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر ذاکری