چشمان رازآمیز

در سال‌های اخیر دانشمندان علوم طبیعی مجذوب چشم‌های کاذب روی پوست برخی ماهی‌ها، قورباغه‌ها، پروانه‌ها، پرندگان و حشرات شده‌اند و در نتیجه مطالعات آنها از شگفتی‌های جدیدی در علوم طبیعی پرده‌برداری می‌کند.

کرم صد پا با نگاهی شبیه به نگاه مار

همواره چشم‌های کاذب باعث ترساندن شکارچیان شده است، اما چرایی آن مشخص نبوده و معلوم نیست چرا این طرح‌های متفاوت به این شکل تکامل یافته است. در گام اول این سوال مطرح می‌شود که چشم‌های کاذب تا چه اندازه شبیه چشم واقعی هستند؟ و از آن مهم‌تر آیا این چشم‌های کاذب از نظر حیوانات نیز مانند انسان‌ها چشم تصور می‌شود؟

این گونه به نظر می‌رسد که برخی‌گونه‌های حیوانی از چشم کاذب برای هشدار به شکارچیان و جلوگیری یا به تاخیر انداختن حملات آنها استفاده می‌کنند. تعویق در حملات شکارچیان می‌تواند به دلیل عدم شناخت ماهیت واقعی این لکه‌ها از سوی آنها باشد، زیرا گاهی حیوانات با دیدن این چشم‌های کاذب تصور می‌کنند‌ به موجودی بزرگ‌تر و خطرناک‌تر از خود خیره شده‌اند.

تا پیش از تحقیقات دکتر جان اسکلهورن از دانشگاه نیوکاسل انگلستان، مطالعاتی درخصوص واکنش پرندگان در برابر کرم‌های صد پا با چشمانی شبیه چشمان مار صورت گرفته بود.

بسیاری از گونه‌های کرم صد پا دارای لکه‌های شبیه به چشم هستند، بنابراین تیم تحقیقاتی دکتر اسکلهورن شیرینی‌هایی شبیه کرم واقعی ساختند و در قسمت‌های مختلف بدن آنها لکه‌هایی شبیه چشم نقاشی کردند. او توضیح داد که پرندگان از شکارکرم‌هایی که لکه‌های شبیه چشم در قسمت جلویی بدن آنها بود اجتناب کرده و تصور می‌کردند که آن کرم یک مار است. در حالی که اگر این لکه‌ها در قسمت‌های دیگری باشند نه‌تنها از آن کرم نمی‌ترسیدند، بلکه آن را نیز شکار می‌کردند. تحقیقات صورت گرفته این فرضیه را تائید کرد که اگر چشم کاذب در قسمتی قرار گیرد که آن قسمت شبیه به سر مار به نظر آید، پرندگان تمایلی به شکار آن کرم نخواهند داشت.

قورباغه‌های فیسالاموس (Physalaemus)

برخی‌ حیوانات می‌توانند ناحیه چشم‌های کاذب را باد کرده و باعث وحشت دشمنانشان‌شوند. نوعی قورباغه به نام physalaemus nattereri یا Eupemphix nattereri در برزیل است که در قسمت بالایی پاهای عقب آن لکه‌هایی شبیه به چشم وجود دارد. زمانی که این قورباغه مورد حمله پرندگان یا انگشت گز (یکی از حشرات بزرگ آبی که از دوزیستان تغذیه می‌کند) قرار می‌گیرد، چشم‌های کاذب بسیار موثر واقع می‌شو‌د. هنگامی که قورباغه مورد حمله قرار می‌گیرد، بدن خود را باد کرده و قسمت عقبی بدن خود را به سمت بالا می‌برد تا این لکه‌های شبیه چشم نمایان شو‌د. این چشم‌های کاذب تنها بخشی از استراتژی دفاعی قورباغه است؛ زیرا در وسط آنها حلقه سیاه رنگی حاوی یک غده سمی وجود دارد و ماده سمی درون آن به حدی قوی است که قادر به کشتن 150 موش است. همچنین جغدها به دلیل وجود این ماده سمی پس از خوردن این گونه از قورباغه‌ها ناگهان همه را قی کرده و بالا می‌آورند. بنابراین می‌توان گفت ‌ اگر چشم کاذب قورباغه‌ها دشمنان آنها را نترساند، مزه زننده آنها قطعا دشمنان را از شکار منصرف می‌کند.

پروانه‌ ای‌که چشم‌های کاذب خود را می‌لرزاند

تحقیقات دیگر نشان داد که وجود این چشم‌های کاذب می‌تواند دلایل دیگری نیز داشته باشد. به طور معمول چشم‌های کاذب در اندازه‌ها و با شفافیت متفاوت روی بال‌های پروانه‌ها دیده می‌شو‌د. پروانه‌ها به طور آشکار از این لکه‌ها برای فراری دادن شکارچیان استفاده می‌کنند.

دکتر مارتین استیون از دانشگاه اکستر انگلستان درباره علت تمایل پرندگان به شکار و خوردن پروانه‌ها تحقیقاتی انجام داده است. تیم تحقیقاتی استیون با چسباندن پروانه‌های مصنوعی در اشکال و اندازه‌های متفاوت به تنه درختان، میزان علاقه‌مندی پرندگان به نوع خاصی از پروانه‌ها را مورد بررسی قرار داد. فرضیه محققان این بود که اگر شباهت لکه‌ها به چشم اهمیت داشته باشد، پرندگان باید نسبت به لکه‌هایی که مرکز آنها سیاه و اطراف آن سفید است بیشتر از لکه‌هایی که آرایش عکس دارند، محتاط باشند. آنها به این نتیجه رسیدند که پرندگان از هر دو طرح از چشمان کاذب به یک اندازه دوری می‌کنند.

دانشمندان با حفظ اندازه طرح چشم‌ها روی پروانه‌ها شکل آنها را از حالت دایره به مستطیل تغییر داده و متوجه شدند‌ میزان اجتناب پرندگان تغییری نمی‌کند. آنها به این نتیجه رسیدند که علت تمایل آنها می‌تواند کنتراست طرح‌ها باشد، زیرا زمانی که طرح چشم‌های روی بال کنتراست بیشتری با زمینه داشت احتمال اجتناب پرندگان از آن نقطه از بال بیشتر شد.

نتایج نشان داد ‌شفافیت طرح‌ها مهم‌تر از شکل آنهاست. در این تحقیق پروانه‌ها مصنوعی و ثابت و بنابراین طرح‌های چشم کاذب نیز ثابت و قابل مشاهده بود‌. در طبیعت‌ با باز و بسته شدن بال‌های پروانه‌ها و شاپرک‌ها چشمان کاذب ثابت به نظر نمی‌رسد و تاکنون کسی در تحقیقات خود از پروانه‌های طبیعی استفاده نکرده است. با وجود این، تحقیقات نشان می‌دهد پرندگان از شکار پروانه‌هایی که چشم کاذب بزرگ‌تر و شفاف‌تری دارند، اجتناب می‌کنند. بنا به گفته‌های استیونز، لکه‌های شبیه چشم موضوع مورد توجه بسیاری از تحقیقات قرار گرفته است، اما هنوز باید تلاش‌های بیشتری برای کشف علت تنوع آنها صورت گیرد.

ماهی‌هایی که با چشمان کاذب دشمنان خود را منحرف می‌کنند

تحقیقات و اکتشافات جدید درباره علت وجود چشمان کاذب در حیوانات به چند مورد محدود نمی‌شود. این تحقیقات نشان می‌دهند ‌ حیوانات همیشه از این لکه‌ها برای ترساندن دشمنان خود استفاده نمی‌کنند؛ بلکه گاهی دشمنان را به سمتی دیگر منحرف می‌کنند. برای مثال، ماهی‌ها ترکیبی از این چشمان کاذب در انتهای بدن خود دارند و این موضوع انگیزه‌ای برای انجام برخی تحقیقات به منظور پی بردن به مزایای چشم‌های کاذب در زیر آب شد. یکی از مزایای این چشم‌های کاذب منحرف کردن شکارچیان است، زیرا شکارچیان را به سمت قسمتی از بدن ماهی که نمی‌توان صید کرد منحرف می‌کنند. این حقه و فریب از طرف ماهی‌ها زمان مختصری را در اختیار آنها می‌گذارد تا فرار کنند.

در سال 2013 یکی از محققان فنلاندی با استفاده از ماهی آبنوس به عنوان یک شکارچی در مورد این ایده، تحقیقاتی انجام داد. او روی یک سمت از بدن یکی از طعمه‌ها چشم کاذب طراحی کرد و برای مشاهده واکنش ماهی آبنوس دیگر طعمه‌ها را بدون چشم کاذب رها کرد. او متوجه شد ‌ ماهی بیشتر به چشم‌های کاذب حمله می‌کند و دریافت که علت حمله ماهی به چشم‌های کاذب این است که ماهی آبنوس تصور می‌کند به سر طعمه حمله کرده است. به این ترتیب طعمه زمان بسیار اندک، اما با ارزشی برای فرار به دست می‌آورد.

چشم کاذب عنکبوت ماراتوس

چشم‌های کاذب همیشه برای فرار از شکارچیان مورد استفاده قرار نمی‌گیر‌د. برخی حشرات از این چشم‌ها در روابط جنسی و هنگام جفتگیری استفاده می‌کنند.

عنکبوت‌ها چندین چشم دارند، اما یکی از عنکبوت‌ها در ناحیه شکم دارای چشم کاذب است. عملکرد این عنکبوت‌ها بسیار شبیه طاووس است و به همین دلیل نام آنها از طاووس گرفته شده است. عنکبوت ماراتوس نر استرالیا چشم‌های کاذب شفافی دارد که برای جذب عنکبوت ماده از آنها استفاده می‌کند. این عنکبوت‌ها برای جلب توجه عنکبوت ماده کارهای دیگری نیز انجام می‌دهند. مثلا برای تکمیل کردن جذابیت چشم‌های کاذب با حرکات ریتمیک پا و بدن رنگارنگ خود در برابر عنکبوت ماده نمایش بسیار زیبایی ارائه می‌کنند. حشره‌شناس‌ یورگن اتو، حرکات این عنکبوت را در یک فیلم کوتاه به تصویر کشیده است. عنکبوت ماتوس نر شکم خود را به سمت بالا می‌برد و به عنکبوت ماده نشان می‌دهد. البته شاید درک برقراری چنین ارتباط پیچیده‌ای از یک حشره که اندازه آن فقط چهار میلی‌متر است برای انسان سخت باشد. در طول این معاشقه، عنکبوت نر بال‌های رنگین خود را که معمولا بسته است باز کرده و همزمان بال‌ها و پاهای خود را می‌لرزاند. معاشقه 50 دقیقه به طول می‌انجامد و عنکبوت برای یک رابطه جنسی واقعی نمایشی از یکسری حرکات ازجمله لرزاندن پا، حرکت تند و سریع شکم، لرزش پای سوم و حرکات نوسانی مانند مترونوم را در برابر عنکبوت ماده اجرا می‌کند.

دم اغواکننده طاووس

پس از توصیف عنکبوت ماراتوس لازم است به طاووس که در زمینه چشم کاذب مشهورترین حیوان است اشاره کنیم. طاووس‌ها مانند عنکبوت ماراتوس از چشم کاذب برای روابط جنسی استفاده می‌کنند. دکتر باب مونتگمری به همراه دکتر رزلین داکین درباره علت زرق و برق دم طاووس که باعث جذب پرندگان ماده می‌شود تحقیقاتی انجام داده‌اند.

طاووس‌ها بیش از 150 پر دارند که نوک هر کدام منقش به طرحی از چشم‌های رنگین‌کمانی است. مرکز هر کدام از این چشم‌ها بنفش تیره متمایل به مشکی است که اطراف آن یک حلقه سبز ـ آبی و برنز ـ نقره‌ای قرار دارد. چیزی که باعث درخشندگی و نمایش رنگین‌کمانی این چشم‌ها می‌شود خواص شیمیایی رنگدانه‌هایی مانند ملانین تیره نیست، بلکه ساختار فیزیکی پرها، بویژه در مقیاس نانو، نور را منکسر کرده و رنگ‌های سبز و آبی تولید می‌کند.

محققان 34 طاووس نر را حین نمایش پرها مورد بررسی قرار دادند. آنها با در نظر گرفتن موفقیت طاووس‌ها در جفتگیری به بررسی بخشی از چشم کاذب که باعث جذب پرندگان ماده می‌شود، پرداختند و در نهایت کشف کردند که بخش خاصی از هر چشم کاذب، به عبارتی حلقه سبز ـ آبی اطراف قسمت مرکزی برای طاووس ماده جذابیت بسیاری دارد. این در حالی است که اگر طاووس نر حتی بیش از 170 چشم کاذب سیاه و سفید داشته باشد، قادر به جلب توجه نخواهد بود و جفتگیری‌اش با شکست روبه‌رو می‌شود.

bbc / مترجم: ندا ابوطالبی‌راد