روزگاری که ماشین سواری هم حرام بود!

وضع عمومی تهران آن زمان:

تهران در زمان کودکی و نوجوانی من شهری بود که هرچند بلدیه داشت، ولی به آن رسیدگی نمی کردند.آن موقع شهرداری را (بلدیه) ، شهربانی را (نظمیه) ، دادگستری را (عدلیه) و دارائی را (مالیه) می گفتند. بلدیه هیچ وقت به اندازه کافی بودجه نداشت.

تهران در زمان کودکی و نوجوانی من شهری بود که هرچند بلدیه داشت، ولی به آن رسیدگی نمی کردند.آن موقع شهرداری را (بلدیه) ، شهربانی را (نظمیه) ، دادگستری را (عدلیه) و دارائی را (مالیه) می گفتند. بلدیه هیچ وقت به اندازه کافی بودجه نداشت. کوچه ها کثیف و بد منظره بود. مأمورین می آمدند درب خانه ها را می زدند و می گفتند چرا جلو خانه تان را جاروب نکرده اید، آب نمی پاشید؟ زیرا مرسوم بود که خود صاحبخانه جلو منزلش جاروب کند و آب بپاشد. دیگر این که مصرّ بودند مردم بالای سردر خانه هایشان چراغ بگذارند.

چراغ سردر خانه ها هم به این ترتیب بود که یک میله آهنی به بالای سردر خانه نصب می کردند و یک چراغ فانوس مانندی را از آن می آویختند. جانفتی حلبی هم درست می کردند و فانوس را با یک سرپیچ و یک لوله داخل آن می گذاشتند. اینها که منظم می شد، یک ساعت به غروب مانده مأمور شهرداری در حالی که نردبانی به دوش داشت می آمد و درب هرخانه نردبان می گذاشت و بالا می رفت و با کبریت چراغ را روشن می کرد. نفت چراغ به عهده صاحبخانه و روشن کردن آن، وظیفه شهرداری بود. با این کار کمی کوچه روشن می شد، ولی هرگاه که باد شدیدی می وزید، چراغ ها را خاموش می کرد.

وضع شهر از نظر آب مشروب مردم هم واقعا تأسف آور بود. البته بعضی محلات قناتی پاکیزه داشت، مثلا محله سرچشمه قناتی داشت که به آن قنات حاج علی رضا می گفتند. قنات شاه هم در باب همایون بود، ولی آبی که برای مردم می آمد از جویهای روباز و کثیف بود. این آب ها آشغال ها و کثافت ها را با خود می آورد. بعضی از زنها که مراقب وظائف انسانی خود نبودند کهنه ها و لباس های آلوده را در داخل این آب ها می شستند.

یکی از مناهی منکراتی که آن روزها در منابر گفته می شد، این بود که (آب ها را آلوده نکنید، لباس های کثیف را در این آب ها نشوئید، این آب ها در آب انبار ها ذخیره می شود و بچه های مردم می خورند ، مریض می شوند) هرخانه ای یک آب انبار داشت. معمولا شب ها آب انبار هارا آب می انداختند و برای این که آشغالی از این مجرا وارد آب انبار نشود، خیلی از خانه ها یک بته یا یک جاروب بته ای را جلو دریچه آب انبار می گذاشتند که مواد زائد و آشغال را بگیرد و آب نسبتا صاف تری به آب انبار بریزد.

وضع کلی شهر خیلی بد، کثیف و آلوده بود. وقتی باد می آمد گرد و غباری که بر می خاست، مردم را بسیار رنج می داد. خیابان ها و کوچه ها در تابستان پر از گرد و غبار، و در فصل زمستان پر از گل ولای بود، و رویهمرفته در طول سال، وضعیت شهر همیشه کثیف و بد بود.

وسائل نقلیه:

وسائل نقلیه آن روز اسب و قاطر و شتر و الاغ و گاری بود. درشکه هم برای آنهایی که قدرت مالی داشتند مورد استفاده قرار می گرفت. بعضی اوقات کالسکه هم بود. کالسکه درشکه ای بود که رویش یک اطاق زده بودند و دو طرف آن شیشه داشت. خیلی هم زیبا بود و وسیله مخصوص رجال به شمار می رفت. اتومبیل تازه آمده بود. سوار شدن به آن هم خالی از محذور نبود افراد خشک مذهبی کم و بیش از سوار شدن به اتومبیل ابا داشتند و آن را تشبّهی به کفار می دانستند. یکی از تجار قم در ایام جوانی برایم نقل کرد که در تجارتخانه ای متعلق به یکی از افراد متدین و معروف نشسته بودم، مردی مسافر که از تهران آمده بود و با صاحب حجره سوابق دوستی ممتدی داشت، واردشد. صاحب حجره برخاست و با او روبوسی کرد و نشست. در آن موقع تازه اتومبیل معمول شده بود و عده ای از مردم برای مسافرت از اتومبیل استفاده می کردند. صاحب حجره از او پرسید: کی به قم آمده اید؟ گفت تازه آمده ام، از ماشین پیاده شدم و خدمت شما رسیدم. صاحب حجره که سنش از مسافر بیشتر بود و خود را در مسائل دینی آگاه تر از او می دانست، با قیافه ای متعجب گفت: آیا مسلمان هم با اتوبیل به قم می آید؟ مسافر تازه وارد احساس شرمندگی کرد و چیزی نگفت.

چراغ برق:

اولین کسی که چراغ برق را به تهران آورد یکی از تجار به نام حاج امین الضرب بود.او یک موتر برق در خیابانی که از سرچشمه به میدان سپه( امام خمینی) می رود ، نصب کرد. به همین مناسبت اسم آن مسیر را خیابان چراغ برق گذاشتند. با این که بعد ها آن خیابان به خیابان امیر کبیر شهرت یافت و آن نام تا امروز هم باقی است، هنوز بعضی ها آن را خیابان چراغ برق می گویند. در آن خیابان فضائی در حدود 300 تا 400 متر بود. موتور برقی را در آن جا نصب کردند که مقداری به محلات اطراف برق می داد. این قضیه برای مردم تماشائی بود. بعد هم دولت نیروگاه برق تأسیس نمود و چون تقاضا برای برق بیش از مقدار تولید آن بود، در بعضی محلات افراد به منظور کاسبی و کسب در آمد، موتور برق آوردند و نصب کردند و به مردم برق فروختند. حتی من یادم می آید شخصی به نام حسین آقا پسر حاج خداداد بود که او هم موتور برق آورد و در نزدیک میدان خراسان نصب کرد. موتورش قوی بود،و تقریبا به تمام خانه های آن منطقه برق می داد و منفعت هم می برد. بعد از آن ، دولت قدرتی پیدا کرد و رأسا نیروگاه های بزرگ ایجاد نمود و برق های خصوصی به تدریج تعطیل شد.

لوله کشی آب:

آب لوله کشی هم از مسائلی بود که در عصر رضا خان بعضی از آقایان وعاظ در باره آن صحبت می کردند و می گفتند در جائی که مردم تهران آب مشروب ندارند، لوله کشی نیست و آب آلوده می خورند، رضا شاه در مملکت راه آهن می سازد. این راه آهن برای مردم این مملکت نیست، پیش بینی سیاسی است که ارباب های او کرده اند و به او دستور داده اند که با هزینه مردم ایران آن را به انجام رساند. اتفاقا همین طور بود و چنان واقع شد که مردم حدس میزدند، زیرا بزرگرترین استفاده را متفقین در جنگ جهانی دو م برای شکست آلمان نازی از آن بردند. آنها پس از اشغال ایران، وسائل جنگی و نظامی را علی الدوام از بندر شاهپور آن وقت در جنوب با راه آهن حمل می کردند و در شمال از بندر شاه( بندر ترکمن امروز ) با کشتی از دریای خزر به روسیه می بردند، و همین امر باعث غلبه متفقین بر آلمان نازی و نام گذاری کشور ما به عنوان پل پیروزی شد.

مردم آب آشامیدنی بهداشتی نداشتند، اما رضا خان راه آهن را با آن همه مصالح و مخارج می ساخت، در حالی که اگر آن همه مخارج راه آهن را صرف آب لوله کشی تهران و بسیاری از شهرها می کردند، مردم کثیری از آن وضع نامطلوب نجات می یافتند.

بهداشت و درمان:

یکی از بیماری های بسیار شایع در آن زمان که بیشتر بچه ها و بعضی بزرگترهای خانواده به آن مبتلا بودند، بیماری انگل روده بود که شکم درد می آورد. اطبا بچه ها را می دیدند و میگفتند کرم دارد و دوا می دادند تا کرم روده بچه دفع شود. تمام آب ها، آلوده به تخم کرم بود و شکم محیط مساعدی محسوب می شد تا تخم ها در آن پرورش پیدا کند و به صورت کرم در آید. بعضی از خانواده ها آب را می جوشاندند و می خوردند، اما توده مردم یا دست کم نود در صد آنها مبتلا به عارضه کرم روده بودند.

در آن زمان ها بهداشت مفهومی نداشت. پزشک تحصیل کرده و امروزی هم خیلی کم بود. بعضی ها که در اروپا تحصیل کرده بودند، کم کم می آمدند و به معالجه و جراحی می پرداختند، ولی بیشتر پزشکان، کسانی بودند که طب قدیم خوانده بودند و بر اساس داروهای گیاهی طبابت می کردند.

جمعیت تهران:

درست نمی دانم در آن زمان جمعیت تهران چقدر بود، اما شهر نسبت به امروز خیلی. کوچک بود. برای این که حدود شهر تهران آن زمان را تصور کنیم کافی است بدانیم که تهران آن روز محصور به خندق و چند دروازه بود، از جمله: دروازه دولت، دروازه شمیران، دروازه خراسان، دروازه حضرت عبد العظیم، دروازه خانی آباد، دروازه غار، دروازه قزوین و دروازه دولاب.

شهر تهران در محدوده این چند دروازه بود و پیدا ست که شهر بسیار کوچکی بود. خوب به خاطر دارم که ایستگاه راه آهن قدیم تهران- ری ، که اغلب زائرین حضرت عبد العظیم(ع) با آن رفت و آمد می کردند در حدود پنجاه متری ابتدای خیابان خراسان قرار داشت. پس ازآن مزارع شروع می شد که کشاورزان در آن گندم می کاشتند. حال آن همه مزارع سر سبز تبدیل به میدان خراسان و ساختمان های اطراف آن شده است.

شاید تهران درآن زمان 300 تا 400 هزار نفر بیشتر جمعیت نداشت.