چاپارهای ایران دیگر حال راه رفتن ندارند

ایرانیان نخستین پستچیان تاریخ بوده‌اند. داریوش هخامنشی با راه‌اندازی چاپارها کاری کرد که نام ایران و پست برای همیشه در تاریخ به هم گره بخورد. گواه این پیوند جمله‌ای است که بر سر در اداره پست نیویورک نقش بسته است. جمله‌ای که داریوش در وصف پیک‌ها یا همان چاپارهایش گفته است: «نه برف، نه باران، نه گرما و نه تاریکی شب نمی‌تواند پیک‌های تندرو را از حرکت بازدارد».

بااین حال تشکیلات رسمی پست در ایران به معنای واقعی آن از سال ۱۲۹۲ هجری قمری و ۱۲۵۴ هجری شمسی توسط میرزا علی‌خان و با همکاری گوستاوریدرز، مستشار اتریشی پستخانه ایران، تأسیس و آغاز به کار کرد و ناصرالدین شاه در سال ۱۲۹۷ هجری قمری، آن موسسه را مبدل به وزارت پست کرد. در سال ۱۲۹۱ هجری شمسی هم قانون پست در ایران توسط هیأت دولت علاءالسلطنه به تصویب نهایی رسید. در پنجم مرداد ۱۲۹۴ هجری شمسی مجلس به آن رأی مثبت داد و از آن زمان پست کار خود را به صورت رسمی در ایران آغاز کرد. البته میرزا تقی‌خان امیرکبیر، ۱۵۰ سال قبل به تأسیس از فرهنگ و تمدن غربی پست نوین ایران را پایه‌گذاری کرد. گرچه او هیچ‌گاه نمی‌دانست وارثانش در ارسال مرسولات، سستی فراوان خواهند کرد.

در همین حال، شرکت پست جمهوری اسلامی ایران تحت نظارت و وابسته به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات است. قانون تشکیل شرکت پست سال 1366 توسط مجلس شورای اسلامی تصویب و فعالیت این شرکت در سال 1367 شروع شد. شرکت پست با هدف فراهم کردن تسهیلات لازم به منظور استفاده عموم از خدمات پستی برای ارتباط داخلی و خارجی، اعمال سیاست جامعه در زمینه برنامه‌ریزی، تاسیس، تجهیز، گسترش و بهره‌برداری از واحدهای پستی و تامین خدمات پستی سراسر کشور در راستای هماهنگی با آخرین پیشرفت‌های تجربی و تکنولوژی ارتباطات تاسیس شده است.

تمبر، سفیر قدرتمند پست

در دنیای امروز که مرزهای جغرافیایی در حال محو شدن است و سلطه فرهنگی کشورهای پیشرفته در حال به فراموشی کشیدن فرهنگ ملی بسیاری کشورهاست، پست با یک ابزار قوی فرهنگی می‌تواند یکی از پیش‌قراولان مبارزه با استعمار فرهنگی باشد. پست تمبر را در اختیار دارد. تابلویی کوچک و در عین حال موثر، متنوع، ارزان و ضمنا همه‌گیر که به نوعی سرگرمی بسیاری از شهروندان کشورهای مختلف دنیاست. از این رو بسیاری از کشورها و از جمله ایران از تمبر به عنوان قدیمی‌ترین ابزار صدور فرهنگ خود به دنیا استفاده کرده و می‌کنند. به گفته کارشناسان، همان‌گونه که تلفن، شاه بیت ارتباطات است، تمبر نیز شاه بیت فعالیت پست و تبدیل آن به یک ابرارتباطات است. اینچنین است که با وجود پدید آمدن گونه‌های مختلف سرگرمی، هنوز هم نگهداری تمبر و آلبوم تمبر یکی از سرگرمی‌های پررونق شهروندان محسوب می‌شود و به تبع، بازاری هم برای خود دارد که در ایران می‌توان آن را در میدان توپخانه یا امام خمینی(ره) مشاهده کرد. برخی تمبرها را می‌توان در موزه پست یافت و برخی دیگر را در آلبوم گرانبهای مجموعه داران. اما هر چه هست تمبر هنوز جایگاه منحصر به‌فرد خود را در صنعت پست حفظ کرده و خواهد کرد.

از ماه من تا ماه گردون...

با این حال آن سابقه درخشان تاریخی و آن پیشتازی در ارائه خدمات سریع پستی که فقط 15 سال از عضویت ایران در اتحادیه جهانی پست می‌گذرد، امروز بدجور کمرنگ شده تاجایی که پست جایگاه خود را میان مردم تا حد زیادی از دست داده و بسیاری این روزها هستند که با کاهش‌ اعتمادشان به پست برای بموقع رسانیدن بسته‌هایشان یا گران و وقتگیر بودن ارسال مرسوله‌ها ترجیح داده‌اند از راه‌های جایگزین دیگر استفاده کنند. تجربه نیز نشان داده است سطح کمی و کیفی خدمات پستی طوری تنزل کرده که این امر اثر روشنش را در آمار و ارقام رتبه جهانی ایران بر جای گذاشته است. در تمام دنیا مرسولات پستی و سرانه مرسوله به ازای هر شهروند، یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی محسوب می‌شود، اما وضع ایران از این جهت به گفته خود مدیران پست در دولت یازدهم تاسف‌برانگیز است. براساس اعلام مدیرعامل شرکت پست، در حالی که سرانه مرسوله در جهان به ازای هر فرد یک هزار مرسوله است، این رقم در ایران از ده مرسوله نیز کمتر است. سرانه مرسوله در اروپا حدود 600 و در آمریکا همان یک هزار مرسوله است. اینجاست که حسین مهری می‌گوید ایرانیان یک صدم آمریکایی‌ها، مرسوله پستی دارند. در اهمیت پست در جهان پیشرفته همین بس که در آمریکا به عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد جهان که ضمنا پیشروی استفاده از اینترنت و ارتباطات الکترونیک و برخط است، پست با داشتن 596 هزار کارمند و 218هزار دستگاه خودرو، دومین کمپانی بزرگ این کشور پس از فروشگاه‌های زنجیره‌ای وال مارت محسوب می‌شود. اهمیت پست در اقتصاد کشورها تا آنجاست که باوجود اقتصاد سوپر کاپیتالیستی و سرمایه‌داری آزاد غرب که در آن همه چیز خصوصی و متعلق به بخش خصوصی است، پست یکی از معدود تشکیلاتی است که در انحصار دولت‌ها قرار دارد و آنها حاضر به خصوصی‌سازی آن نشده‌اند. حتی در کشوری مانند آلمان که پست برای مدتی خصوصی شد، چنان کارنامه نامطلوبی بر جای گذاشت که دولت ترجیح داد برای حفظ رفاه شهروندانش دوباره پست را دولتی کرده و از بخش خصوصی صرفا به عنوان پیمانکار استفاده کند. این چنین است که پست آلمان، شرکت معروفی چون دی اچ ال ـ که در ایران نیز شعبه دارد ـ را به عنوان پیمانکارخود به خدمت گرفته است.

مشکلات پست در ایران

مشکلات پست در ایران به دو بخش درون و برون سازمانی برمی‌گردد. در بخش درون سازمانی، به گفته مدیران جدید پست، این شرکت درطول هشت سال گذشته مورد بی‌مهری قرار گرفته و این امر در کنار عوامل دیگر مانع پویایی سازمانی پست شده است. نبود پویایی سازمانی بخوبی در مراجعه ساده به یکی از ادارات پستی قابل مشاهده است. قدیمی بودن روش‌ها و تشکیلات، فرسایشی و وقتگیر بودن امور، حتی امور ساده، فراهم نبودن امکانات برای میزبانی مراجعه‌کنندگان، متحول نشدن اسناد و اوراق و همچنین روش‌های پذیرش، بسته‌بندی، قیمت‌گذاری خدمات و سرانجام گارانتی نبودن زمان رسیدن مرسوله به مقصد، بخشی از این مشاهدات است. در کنار این، پست با مشکلات مالی مواجه است، به گونه‌ای که به گفته وزیر ارتباطات به قولی 146میلیارد تومان بدهکار است و این بدهکاری قرار است از طریق فروش برخی اموال و املاک پست پرداخت شود. از سوی دیگر سرویس‌های پستی ارائه شده توسط شرکت پست قدیمی است و به‌روز نشده است. حال آن که در تمام دنیا شهروندان بسیاری از امور روزمره خود از خرید گرفته تا امور مالی را توسط پست انجام می‌دهند، پستی که تا دورافتاده‌ترین روستاها نیز ضریب نفوذ دارد، اما در ایران با آن که رسما 21 سرویس پستی قابل ارائه است، اما نگاهی به این سرویس‌ها نشان می‌دهد یا برخی از آنها قدیمی و معمولی است که از گذشته نیز وجود داشته و برخی دیگر نیز فقط نامی خالی را یدک می‌کشند.

مثلا سرویس پست صوتی، سرویس خرید و فروش اینترنتی، پست بازار الکترونیکی و بخصوص سرویس پست الکترونیک یا عملا قابل استفاده نیستند یا در مقایسه با سرویس‌های مشابه در بازار، چنان محدودیتی در استفاده دارند دشواری‌های فنی در استفاده یا سخت و وقتگیر بودن شرایط ثبت‌نام و استفاده‌شان، فرد را پشیمان می‌کند.

البته مشکلات پست بخش برون سازمانی هم دارد. در این بخش می‌توان به کمبود حمایت‌های دولت از پست و در بلاتکلیفی قرار دادن مالکیت این شرکت اشاره کرد. در دولت‌های قبل به علت بدهی‌هایی که پست به‌خاطر ثابت ماندن متمادی قیمت خدماتش داشت، تصمیم به خصوصی‌شدن آن گرفته شد و این شرکت در فهرست واگذاری‌ها قرار گرفت، اما با مخالفت‌هایی که ابتدا از سوی خود مدیران وقت پست صورت گرفت، موضوع خصوصی‌سازی این شرکت به دست فراموشی سپرده شد، اما اثرات آن بلاتکلیفی و پا در هوا بودن کماکان در ساختار عملیاتی و نیروی انسانی پست باقی مانده است. از سوی دیگر، برخی دستگاه‌ها عملا به انجام کار پستی و موازی کاری در این باره مشغولند که این امر در کار شرکت پست اختلال ایجاد کرده است.

توزیع برخی قبوض خدماتی مانند آب، برق، گاز و تلفن که گاه راسا توسط خود دستگاه صورت می‌گیرد، عملکرد و بازار پست را تحت‌تاثیر قرار داده است. با این حال محمود واعظی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات با بیان این‌که پست مظلوم واقع شده وعده داده است تا دو سال آینده وضع این سازمان حیاتی را به حال قبل بازگرداند. اضافه کردن 11 سرویس پستی جدید همراه افزایش ترافیک پستی از 563 میلیون مرسوله فعلی به 647 میلیون مرسوله از جمله برنامه‌های شرکت پست برای سال 93 است؛ برنامه‌هایی که معلوم نیست قابلیت اجرایی آن تا چه حد خواهد بود.