پژوهشنامه خلیج فارس در 6 جلد منتشر شد

در این مجموعه‌ استادان و تاریخ‌پژوهان در قالب مقالاتی ریشه‌های تاریخی و باستانی خلیج فارس را کاوش کرده‌اند. «ایبنا» به بهانه روز «خلیج فارس» نگاهی به این شش دفتر داشته است.
امروز دهم اردیبهشت به مناسبت (اخراج پرتغالی‌ها از خلیج فارس توسط صفویان) در تقویم ایران به عنوان (روز خلیج فارس) نامیده شده است. تحریف‌ها و تفرقه‌پراکنی‌های بسیاری بین کشورها درباره خلیج فارس وجود دارد از این‌رو پژوهشگران و محققان برای روشن شده پیشینه آن کوشش بسیاری کرده و آثار ارزشمندی از خود به جای گذاشته‌اند.

دکتر عبدالرسول خیراندیش و مجتبی تبریزی‌نیا از پژوهشگرانی هستند که در این زمینه تلاش کرده و به همین منظور 6 دفتر «پژوهشنامه خلیج فارس» را گردآورده‌اند. مقاله‌هایی که در این مجموعه ارایه شده در بخش‌های «پژوهش‌های تاریخی»، «پژوهش‌های باستان‌شناسی»، «پژوهش‌های مردم‌شناسی» و «نقد و معرفی کتاب» تنظیم شده است.

اهمیت خلیج فارس در ایران و جهان کلید واژه «پژوهشنامه خلیج فارس»

دفتر اول و دوم «پژوهشنامه خلیج فارس» نخست به صورت جداگانه به پیوست مجله «کتاب ماه تاریخ و جغرافیا» در اردیبهشت 1384 منتشر شد. این مقاله‌ها بر اساس اسناد و مستندات تاریخی گردآوری شده است. دفتر اول «پژوهشنامه خلیج فارس» شامل 15 مقاله که 14 عنوان آن تالیفی و یک عنوان‌ ترجمه است که در آن پژوهشگران برای نخستین‌بار به بررسی اسناد باستانی از خلیج فارس در عصر هخامنشیان و ساسانیان تا صفویه پرداخته‌اند. نخستین مقاله دفتر اول به «اهمیت جهانی خلیج فارس» می‌پردازد.

«اهمیت خلیج فارس برای ایرانیان» مقاله دیگری است که در دفتر دوم «پژوهشنامه خلیج فارس» ارایه شده است. مقاله‌های این دفتر شامل 25‌ مقاله و 4 عنوان ترجمه است. در این مقاله‌ها به سفرنامه‌های ایرانی و خارجی توجه ویژه‌ای شده‌ است.

دفتر اول و دوم «پژوهشنامه‌خلیج فارس» با ارایه مقاله‌هایی بدون گروه‌بندی با استفاده از قلم پژوهشگران پرتلاش حوزه خلیج فارس به ویژه احمد اقتداری، احمد کامرانی‌فر، حسین کیان‌راد و محسن جعفری‌مذهب برای بزرگداشت خلیج فارس و احترام نهادن به پژوهش‌های این رشته و برپایی «جشنواره ملی کتاب خلیج ‌فارس» در یک جلد چاپ شده است.

دفتر سوم «پژوهشنامه خلیج فارس»، خلیجی به رنگ باورهای هرمزگان

«پژوهشنامه خلیج فارس» در دفتر سوم دارای 33 مقاله است که عمده مقاله‌ها به بررسی کلیات خلیج فارس از دوره باستان (با تکیه بر آثار به جا مانده از کاخ‌ها و کتیبه‌های هخامنشی تا اسناد داد و ستد اشکانیان) به خلیج فارس به صورت گسترده می‌پردازد. افزون بر آن مقاله‌هایی در این دفتر با عنوان «مردم‌شناسی» وجود دارد که باورها و فرهنگ مردم هرمزگان و جنوب ایران را به تصویر می‌کشد. این بخش به قلم پژوهشگران و محققان جنوبی که آگاهی بیشتری از این منطقه دارند نوشته شده و می‌توان گفت که این مساله از ویژگی‌های دفتر سوم «پژوهشنامه خلیج فارس» به‌شمار می‌رود.

«معرفی و نقد» کتاب‌های مربوط به حوزه خلیج فارس نیز در بخش پایانی این دفتر قرار دارد و به کتاب‌هایی پرداخته شده که پیشینه تاریخی خلیج ‌فارس را بررسی کرده‌اند. شالوده اصلی فصل‌بندی کتاب از دفتر سوم پژوهشنامه تثبیت شده و در شماره‌های بعدی این پژوهشنامه همین فصل‌بندی با تغییراتی جزئی در تعداد مقاله‌های هر بخش دنبال می‌شود.

نسخه خطی منحصر به فرد در دفتر چهارم «پژوهشنامه خلیج فارس»

بررسی جایگاه مهم و استراتژیک خلیج فارس در تاریخ گذشته، حال و آینده موضوع بیشتر مقاله‌های تالیفی دفتر چهارم «پژوهشنامه خلیج فارس» را تشکیل می‌دهد. این دفتر در چهار فصل «پژوهش‌های تاریخی» با 15 مقاله، «پژوهش‌های باستان‌شناسی» یک مقاله، «پژوهش‌های مردم‌شناسی» چهار مقاله و در بخش «نقد و معرفی کتاب» با معرفی یک نسخه خطی منحصر به فرد با عنوان «عقد جید الدرر فی معرفه حساب نوروز اهل البحر» طبقه‌بندی شده ‌است.

با این حال محورهای موضوعی دفتر چهارم محدود به خلیج فارس نیست بلکه تمام پهنه آبی «دریای پارس» شامل (خلیج فارس و دریای عمان) را در برمی‌گیرد زیرا هم به لحاظ مرزهای آبی، هم از نظر گستره فرهنگی پیشینه‌ تاریخی، تمام جنوب ایران در پیوند با دریای پارس قرار دارد.

دفتر چهارم «پژوهشنامه خلیج فارس» از لحاظ موضوع تخصصی بر محورهای پژوهش‌های تاریخی استوار است و به دلیل اهمیت مطالعات بین رشته‌ای از حوزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی می‌تواند عرصه‌های جدیدی را در پژوهش خلیج‌فارس بگشاید.

رویکرد اقتصادی در تاریخ خلیج فارس ویژگی بارز دفتر پنجم

دفتر پنجم «پژوهش‌های خلیج فارس» به همان شکل دفتر چهارم منتشر شده است. البته نگاهی به عنوان 24 مقاله‌ این مجلد نشان می‌دهد که مباحث مربوط به «اقتصاد» و به ویژه بازرگانی و راه‌های تجاری و کالاهای مبادلاتی به طور ویژه‌ای مورد مطالعه و بررسی پژوهشگران قرار گرفته است تا از درون تاریخ اقتصاد خلیج فارس اطلاعات بیشتری از این منطقه استراتژیک کشف شود.

دفتر پنجم از چهار فصل «پژوهش‌های تاریخی» با 14 مقاله، «باستان‌شناسی»2 مقاله، «مردم‌شناسی» 6 مقاله و «نقد و معرفی کتاب» 2مقاله تشکیل شده است که بخشی از مقاله‌ها به پژوهش‌های تاریخی خلیج فارس در دوره قاجار می‌پردازد. ضمن این که در این دفتر افزایش مقاله‌های مربوط به بخش «مردم‌شناسی» نگاه ویژه‌ای را به باورها، لباس، گویش و تعزیه شهرهای اطراف خلیج فارس معطوف داشته است تا از این طریق نیز بتواند ردپای ایرانی این خلیج را رصد کند.


«مستندنگاری‌های تاریخی» فصل تازه‌ دفتر ششم

دفتر ششم از «پژوهشنامه خلیج فارس» با 33 مقاله پژوهشی در 6 فصل شامل «پژوهش‌های تاریخی»، «مستندنگاری»، «پژوهش‌های باستانشناسی»، «پژوهش‌های زبان‌شناسی و ادبیات»، «پژوهش‌های مردم‌شناسی» و «نقد و معرفی کتاب» تدوین شده است.

فصل «مستندنگاری» بخش جدیدی است که به دفتر ششم اضافه شده و از متون، اسناد و گزارش‌هایی (دست‌نوشته‌های منتشر نشده، اسناد و متون ترجمه نشده) که به عنوان منابع دست اول تاریخی محسوب می‌شوند، تشکیل شده ‌است. بخش جدید دیگری با عنوان «پژوهش‌های زبانشناسی، باستانشناسی و ادبیات» که چهار مقاله را پوشش می‌دهد نیز در این دفتر به چشم می‌خورد.

مطالب پژوهشنامه در حوزه موضوعی از نظر جغرافیایی تمام پهنه دریای آبی «دریای خلیج فارس و دریای عمان» گنجانده شده است و به همین سبب قلمروهای آبی اقیانوس هند به‌ویژه شرق آفریقا و غرب شبه قاره هند، تا سواحل دریای چین را دربرگرفته است.

مجموعه 6 جلدی «پژوهشنامه خلیج فارس» به کوشش دکتر عبدالرسول خیراندیش و مجتبی تبریزی‌نیا با حمایت موسسه خانه کتاب اثری متفاوت و ارزشمند در معرفی ریشه‌های تاریخی خلیج فارس با تکیه بر مستندات تاریخی است که به دلیل مطالب جدید پژوهشی با استقبال علاقه‌مندان این حوزه روبه‌رو شده است. این پژوهش راهی را برای سایر پژوهشگران و محققان گشوده تا با شناخت ریشه‌های تاریخی خلیج فارس روشی هوشمندانه و مطالعه‌محور را برای شناساندن تاریخ خلیج فارس به دنیا برگزینند.