بسیج بیداری

با این حال پس از گذشت سال‌های ابتدایی خروش ملت‌های مسلمان علیه نظام‌های فاسد وابسته، اکنون برخی بیم آن دارند که به دلیل فقدان یک سازمان مردمی قابل اتکا، نظام‌های فروپاشیده و چهره‌های منفور وابسته به رژیم‌های ساقط شده دوباره با تکیه بر شعارهای تازه و بعضا فریبکارانه، به عرصه قدرت بازگشته و بیداری سیاسی در منطقه را به خزانی تراژیک تبدیل کنند. اتفاقات و حوادثی که در مصر رخ داد و به بازداشت رئیس‌جمهور قانونی این کشور منتهی شد، درگیری‌های لیبی که از سوی برخی شبه‌نظامیان دامن زده می‌شود، بالاگرفتن اختلافات میان نخبگان و فعالان سیاسی در یمن، نگرانی‌ها نسبت به سرنوشت ثبات تونس و...، همه و همه باعث شده است تا کارشناسان مسائل سیاسی در جست‌وجوی مدلی برای مراقبت از آرمان‌های انقلابی مردم منطقه باشند. مدلی که بتواند با سامان دادن نظم تشکیلاتی مردم انقلابی، مانع از برتری اقلیت بر اکثریت با تکیه بر شیوه‌های بظاهر دموکراتیک اما در واقع تبلیغاتی و فریبکارانه شود.

درست در چنین شرایطی است که برخی صاحبنظران با اشاره به موفقیت مدل بسیج 20میلیونی در ایران و استفاده از نیروهای داوطلب برای حضور موثر در عرصه‌های مختلف، به کشورهای منطقه پیشنهاد می‌کنند تا از این مدل به‌منظور دفاع از میراث گرانبهای انقلابی خود بهره ببرند. این همان نکته‌ای است که چندی پیش یکی از مقامات استانی سپاه بر آن تاکید کرده و گفته است که «شجره طیبه بسیج، یک الگوی نمونه در جهان اسلام است.» حجت‌الاسلام سیدامان‌الله حسینی‌صدر، نماینده ولی‌فقیه در سپاه فتح کهگیلویه و بویراحمد افزوده است: «اگر امروز می‌بینیم که کشور‌های مسلمان در برابر استکبار قد علم کرده و می‌جنگند، نشان از روحیه بسیجی در بین آنان دارد.» علاوه بر این، ماه گذشته احمد دوست‌محمدی دبیر کمیته علمی همایش بین‌المللی بیداری اسلامی و بسیج جهانی مستضعفین هم گفت که « بیداری اسلامی با بسیج مردمی پیروز خواهد شد...»

هرچند به نظر می‌رسد که برخی کشورهای منطقه درک درستی از مبنای فکری تشکیل بسیج مردمی، چگونگی تشکیل ساختار و مدیریت مردمی این نهاد انقلابی و نیز اهداف و رویکردهای پویای آن متناسب با شرایط روز ندارند، اما فلسفه وجودی یک تشکل مردمی برای حفاظت از یک جنبش و پرکردن خلأ یک دولت انقلابی و همراه، ضرورت تشکیل چنین نهاد منسجم و پویایی را به فعالان عرصه بیداری اسلامی در منطقه یادآوری می‌کند.

این همان نکته مهمی است که دولت سوریه با الگو گرفتن از آن توانسته گام‌های بلندی علیه شورشیان وابسته به برخی کشورهای عربی و دولت‌های غربی بردارد. دولت اسد با پیاده‌سازی مدل بسیج در کشور خود و استفاده از نیروهای داوطلب مردمی برای تامین امنیت محلات تحت تسلط، عملا انرژی واقعی مردم را در برابر گروهک‌های تروریستی که از نیروهای وارداتی از برخی کشورهای تندرو منطقه استفاده می‌کنند، آزاد کرد و همین توان بالقوه نهفته در اراده عمومی بود که توانست درس بزرگی به شورشیان مسلح بدهد و ارتش سوریه را برای پیروزی در نبرد خانگی تقویت کند.

سال گذشته بود که حجت‌الاسلام و المسلمین محمدرضا تویسرکانی نماینده ولی‌فقیه در بسیج مستضعفین گفت که «موفقیت‌های بشار اسد در شکل‌گیری بسیج مردمی و به کارگیری الگوی بسیج در سوریه طی چند ماه اخیر از عوامل اصلی موفقیت مردم این کشور محسوب می‌شود.» گزاره‌ای که حالا نتایج ملموس آن را کسی نمی‌تواند انکار کند. هرچند کشورهای مخالف دولت سوریه ادعای مداخله ایران در بحران این کشور را دارند اما آنچه آنها از درک آن ناتوانند قدرت الهام‌بخشی و مدل‌سازی تشکیلاتی ایران برای کشورهای منطقه است و نه مداخله مستقیم و این توان تاثیرگذاری نرم و غیرمستقیم به‌دست نیامده، مگر به برکت قدرت تشکیلات مردمی و غیردولتی بسیج که نمادی از حضور ملت ایران در عرصه مقاومت و دفاع از آرمان‌های انقلاب اسلامی است؛ انقلابی که پیام‌آور مبارزه مستضعفین علیه کشورهای استکباری است.

به این ترتیب ناگفته پیداست که هرچند فرآیند بیداری اسلامی در کشورهای منطقه، خود الهام‌گرفته از انقلاب اسلامی ایران است، اما برای حفظ و مراقبت از این جنبش، باز هم باید سراغ مدل‌های پیاده شده در انقلاب اسلامی ایران آمد که یکی از مهم‌ترین این الگوها، تشکیل بسیج مردمی با ساختاری مستقل، مدنی و برآمده از خواست عموم شهروندان است. به نظر می‌رسد با توجه به ریشه‌های دینی جنبش‌های منطقه، تشکیل نهادی خودجوش همچون بسیج، می‌تواند الگوی موثری برای دفاع از دستاوردهای ضداستکباری باشد. اتفاقات چندی پیش مصر نیز نشان داد که الگوهای حزبی نمی‌تواند بخوبی مدافع ارزش‌های یک انقلاب باشد و حفظ، تعالی و پویایی یک نهضت نیازمند مدل‌های قدرتمندتری است که دست‌کم در شرایط فعلی منطقه به نظر می‌رسد مجالی برای بروز آن در قامت نظام‌های حزبی نیست.

آنان که نیم‌نگاهی به تحولات جامعه ایرانی دارند، بخوبی می‌دانند که بسیج در ایران، نه فقط یک نهاد نظامی یا سیاسی یا فرهنگی و اجتماعی، بلکه مجموعه‌ای با کارکردهای متنوع است که بسته به نیازهای هر زمان، یکی از ابعاد فعالیت‌های آن برجستگی بیشتری می‌یابد و همین ویژگی انعطاف‌پذیری در برابر مسائل روز است که از بسیج نهادی کارآمد در دل تحولات پرشتاب جوامع امروزی ساخته که اگر کشورهای منطقه بتوانند فارغ از تفاوت‌هایی که هر یک با دیگری دارند، این مدل را در میهن خود بومی‌سازی کنند، آنگاه با قدرت بیشتری خواهند توانست از انقلاب خود مراقبت کرده و با کاهش گسست‌های سیاسی، فرهنگی، قومی و مذهبی، مانع از بازگشت کشور به شرایط پیش از بیداری اسلامی شوند؛ شرایطی که برخی کشورهای غربی و نیز معدودی از کشورهای منطقه، هنوز هم خواب تکرار آن را می‌بینند.

مخالفان تلاش دارند با القای این نکته که بسیج، نهادی نظامی با کارکردهایی معطوف به جنگ مسلحانه است، این نهاد مردمی را در تجربه هشت سال دفاع مقدس محدود کرده، مانع از توجه ملت‌ها به دیگر دستاوردهای این نهاد در سطوح علمی و تحقیقاتی، فرهنگی و هنری یا حتی ورزشی شوند، اما امروزه نقش‌آفرینی‌ سیاسی و اجتماعی بسیج در ایران چنان روشن است که ملت‌های منطقه می‌توانند دور از سمپاشی دشمنان از آن به عنوان تجربه گرانبهایی فراروی خود استفاده کنند.

البته برای برخی کشورها چون سوریه به دلیل ماهیت بحران به وجود آمده، هنوز کارکرد نظامی بسیج نیروهای مردمی راهگشاست، اما در کشورهای دیگری که درگیری نظامی کاهش یافته و نجات انقلاب در گرو فرهنگسازی و فعالیت داوطلبانه مردمی در عرصه اجتماع است، باید سراغ لایه‌هایی دیگر از کارکردهای غیرنظامی بسیج رفت و از آن برای شکل‌دهی به مکانیزمی موثر برای دفاع از آرمان‌های انقلاب بهره گرفت. استفاده همه‌جانبه از این مدل موفق در میانه بحران‌های منطقه‌ای امروز در خاورمیانه البته نیاز به برنامه‌ریزی هوشمندانه برای معرفی نهاد مردمی بسیج در ایران دارد که در این بین، نقش‌آفرینی شبکه‌های فراملی رسانه ملی می‌تواند راهگشا باشد.

فارغ از تبلیغات مثبت و منفی در این باره باید این مهم را مورد توجه قرار داد که اگرچه رهبران جنبش‌های اسلامی در منطقه این درس مهم را بخوبی از انقلاب اسلامی ایران فراگرفته‌اند که شکل‌گیری یک انقلاب نه با تکیه بر گروه‌های چریکی محدود یا نقش‌آفرینی برخی سیاستمداران و احزاب ذی‌نفوذ در پشت درهای بسته، بلکه با حضور فراگیر توده‌های مردم به سرانجام می‌رسد و همین تجربه را می‌شد در قیام مردم مصر، تونس و یمن دید. با این حال این تمام آن درسی نیست که باید از این انقلاب گرفته شود بلکه همان طور که اشاره شد، انقلاب 57 برای تداوم راه خود باز هم از ظرفیت‌های مردم استفاده کرد و مانند برخی کشورها، پس از انقلاب، انقلابیون را راهی خانه‌های خود نکرد تا چند سیاستمدار هرچند انقلابی، به نمایندگی از همه نقش‌آفرینی کنند، بلکه با ایجاد نهادهای مردمی با پایگاه‌های گسترده در سراسر کشور، در کنار حضور نخبگان فکری و اجرایی معتقد به اصول انقلاب، عملا نظامی را بر پایه اصول مردم‌سالاری بنیان نهاد که در آن هم حضور مردم و اعلام مواضع مستقیم از سوی آنان ممکن شد و هم سیاست‌ورزی متداول حزبی و تشکیلاتی و این دو همزمان به حرکت موتور انقلاب انجامید.

با وجود این اکنون در برخی کشورهای انقلابی منطقه، شاهد آن هستیم که پس از انقلاب به دلیل الگوبرداری از مدل‌های غربی، مردم پس از سقوط یک دیکتاتور به خانه‌ها برگشتند و همین موضوع مجالی فراهم آورد تا نیروهای سازمان یافته وابسته به رژیم گذشته خود را احیا کرده، عزم بازگشت به عرصه قدرت کنند؛ آسیبی که به نظر می‌رسد برای مهار آن تنها حضور سازمان یافته و فراگیر مردم از تمامی سلیقه‌ها و دیدگاه‌ها و نه محدود به یک یا چند حزب سیاسی می‌تواند ثمربخش باشد و رسیدن به مدلی برای ایجاد چنین نهاد فراگیری، تنها با تکیه بر تجربه شکل‌گیری بسیج در ایران ممکن خواهد بود. نهادی با حضور همه اقشار مردم که جز منافع ملی و ارزش‌ها و آرمان‌های انقلابی هیچ منفعت شخصی و گروهی را در اولویت خود نداشته و با تکیه بر تاکتیک‌های متنوع، راهبرد کلان «مقاومت» را در پیش می‌گیرد؛ مقاومتی که اکنون خود ریشه بیداری همه‌جانبه در منطقه شده است.

محمود هرندی / جام​جم