مردان نامرئی حافظ

این مردان نامرئی، اما مهم‌ترین و اساسی‌ترین نقش را در میان شخصیت‌های مطرح شده از سوی این شاعر در دیوانش دارند.

رند

من نه آن رندم که ترک شاهد و ساغر کنم

محتسب داند که من این کارها کمتر کنم

رند مهم‌ترین شخصیت مثبتی ا‏ست که از آفریده‏های‏ طبع خلاق حافظ است و در دیوان او همواره به عنوان انسان کامل یا نمونه‏ کامل انسانی که باید باشد ولی در جامعه کمتر یافت‏ می‏شود، مطرح شده است. به عبارت دیگر حافظ انسانی را که‏ می‏جسته، ولی نیافته، در سیمای رند آفریده است. در دیوان او کلمه‏ رند 52 بار و رندی 35 بار به کار رفته است.

صوفی

کجاست صوفی دجال فعل ملحد شکل

بگو بسوز که مهدی دین پناه رسید

صوفی یکی از شخصیت‌های منفور شعر حافظ است که 35 بار از او یاد می‌کند. حافظ صوفی را دوست ندارد، مدام از او به کنایه و تلخی یاد می‌کند و خصوصیات اخلاقی نادرستش را به او یادآوری می‌کند. ریاکاری و داشتن خرقه آلوده، لقمه‏ شبهه خوردن یا مال حرام خوردن، درازدستی و ستم‏پیشگی، از درد عشق بی‏بهره بودن و ادعای کرامت داشتن از خصوصیات صوفی در شعر حافظ است.

زاهد

زاهد ظاهرپرست از حال ما آگاه نیست

در حق ما هر چه گوید جای هیچ اکراه نیست

زاهد ظاهرپرست و زهدفروش نیز دست‏کمی از صوفی ندارد، چون‏که او نیز ریاکار است و مدعی، خودخواه است و خودپسند و هرگز بویی از عشق نمی‌برد. او روی حرف زاهد حسابی باز نمی‌کند و به حرفش اهمیتی نمی‌دهد.

پیر مغان

مرید پیر مغانم ز من مرنج ای شیخ

چرا که وعده تو کردی و او بجا آورد

دی پیر می‌فروش که ذکرش به‌یاد باد

گفتا شراب خور که غم دل برد ز یاد

پیرمغان و همه‏ پیرانی که با شراب سر و کار دارند، مثل پیر خرابات و پیر میکده نیز ساخته‏ طبع حافظ است. حافظ نقطه‏ مقابل ریاکاری را شراب‏نوشی می‏داند. آنها برخلاف شخصیت‏های منفی از ریا و تظاهر بیزارند و لطف‏شان‏ دائم ا‏ست و از معرفت حق برخوردارند.

شیخ

نشان اهل خدا عاشقی‏ست با خود دار

که در مشایخ شهر این نشان نمی‏بینم

شیخ نیز ریاکار است و از عشق خدایی بی‏بهره، همچنین مانند صوفی و زاهد خودخواه و خودپسند است.

واعظ

واعظان کین جلوه در محراب و منبر می‌کنند

چون به خلوت می‌روند آن کار دیگر می‌کنند

حافظ از نصایح خشک و بی‏خاصیت واعظ و حرف‏های بدون عمل او، سخت به تنگ آمده است و بارها او را سرزنش می‏کند.

محتسب

باده با محتسب شهر ننوشی زنهار

بخورد باده‌ات و سنگ به جام اندازد

حافظ با تندی و خشم بیشتری از محتسب‏ انتقاد می‏کند. چون‏که او هم دین و مذهب و دفاع از مقدسات را یدک می‏کشد و هم قدرت سیاسی و نظامی دارد و مزاحمتش در حد نصیحت و مجادله و تکفیر نیست، بلکه با قدرت وحشتناکی به‏ نابودی مخالفان می‏پردازد. او نیز ریاکار است، بلکه مست ریاست. محتسب علاوه بر این مستی، مست شراب انگوری نیز هست، اما کسی درباره‏ او بدگمان نیست یا جرأت اعتراض ندارد. البته‏ جدا از باده‏نوشی، پیمان‏شکن و نامرد نیز هست.