بسیار سفر باید ...

مردمان شمال کشور خودمان که تمام تابستان را درگیر مزارع برنج خود بوده‌اند، در این روزها تدارک سفر خود را بخصوص سفر به مشهد و پابوسی علی بن موسی‌الرضا(ع) می‌بینند. مردم نیمکره جنوبی زمین هم که تازه از زمستان بیرون آمده‌اند و وارد بهار شده‌اند برای فصل گرم خود برنامه‌ریزی سفر می‌کنند. در عین حال کیست که نداند برخی مناطق کشور خودمان چه طبیعتی در پاییز دارد. سفررو‌های حرفه‌ای برای آخر هفته خود هم که شده تصمیم می‌گیرند از شهرهای خود خارج شوند.

همه اینها نشان می‌دهد چرخه سفر، گردشگری یا به عبارت فرنگی آن توریسم تمام نشدنی است، اما سوال اصلی این است که مگر این چرخه چه کارکردها یا مزایایی برای بشر دارد که به این صورت پرحجم از آن سخن می‌گوید، برای آن سازمان بین‌المللی تشکیل می‌دهد و روزی را به نام روز جهانی گردشگری می‌نامد؟ (پنجم مهر مصادف با بیست و سوم سپتامبر) ما در اینجا چند کارکرد مهم گردشگری برای انسان را استخراج کردیم، اما روشن است این فهرست بیش از اینها ادامه دارد.

خداوند کریم در پنج نقطه از قرآن، کتاب جاودانه خود، بشر را به گردش در زمین دعوت می‌کند و می‌فرماید: «سیروا فی الارض». بعد از این عبارت خداوند هدف از چنین کاری را دیدن عاقبت تکذیب‌کنندگان، گنهکاران و مشرکان توصیف می‌کند. از این منظر می‌توان گفت یکی از مهم‌ترین کارکردهای گردشگری بخصوص در منظر دین اسلامی، کارکرد آموزشی است. انسان با سفر به مناطق مختلف و اندکی تدبر در آثار متفاوت آنها بخصوص آثار تاریخی می‌تواند درس‌های خوبی بگیرد.

در ادبیات دینی این درس‌ها به عبرت تعبیر شده است. در عین حال رویکرد آموزشی در معنای عام کلمه هم مدنظر است. تصور کنید اگر کلاس درسی که در خصوص قاجاریه است، یک بار هم در محوطه کاخ گلستان تشکیل شود. به این ترتیب با عینی شدن آموخته‌های دانشجویان، درس بهتر فهم می‌شود و دیرتر از خاطر می‌رود. همین طور است اگر کسی برای درس آموختن درباره جنگل به شمال کشور سفر کند. نفس سفر هم می‌تواند درس‌های بسیاری به انسان بدهد. موضوعی که در ضرب‌المثل «بسیار سفر باید تا پخته شود خامی» بیان شده است.

در کنار کارکرد آموزشی باید به کارکرد فرهنگی هم توجه کرد. در سفر و گردشگری چند اتفاق مبارک ممکن است در حوزه فرهنگ بیفتد. یکی این‌که انتقال فرهنگی (البته از نوع مثبت آن) صورت گیرد و مردم مهمان یا میزبان با دیدن عادات مثبت یکدیگر به ترک عادات منفی و اخذ عادات مثبت اقدام کنند یا این‌که اساسا نمادها و مظاهر ظاهری فرهنگی منتقل شود، مثلا فردی اروپایی که به ایران آمده با یک‌دست لباس محلی یکی از اقوام ایران به محل زندگی خود برگردد که اثری در جهانی شدن و شناساندن بهتر این آداب و رسوم و صدالبته زنده ماندن و جاوید شدن آن دارد.

گردشگری در پروژه صلح‌سازی یا Peace building جهانی هم تاثیرات بزرگی دارد. وقتی مردمانی که قبلا به مناطق مختلف جهان سفر کرده و با فرهنگ هم آشنا شدند تلاش کنند اختلافات خود را از راه‌های دیگری بجز نزاع حل کنند، طبیعی است امکان دارد مشکلاتی هم از حیث فرهنگی میان مسافر و میزبان پیش آید که در ادامه به آن اشاره خواهد شد.

بتازگی در نظرسنجی‌ای که انجام شده، حدود نیمی از مسئولان ارتش آمریکا نتوانسته‌اند جای دمشق را روی نقشه جهان مشخص کنند. تصور کنید اگر فقط چند نفر از آنها قبلا به این کشور سفر کرده، آثار زیبای تاریخی و طبیعی آن را دیده بودند و از میزان نفوذ بشار اسد در بدنه مردم بخصوص در دمشق باخبر بودند، به یقین طرح‌های دیگری جز حمله را روی میز رئیس‌جمهور آمریکا می‌گذاشتند. (هرچند خوشبختانه این حمله تا الان انجام نشده است.) همین موضوع در کشور هم وجود دارد. اگر ایرانیان از مقاصد همیشگی سفر دست بردارند و مدتی را هم در شهرهای حاشیه‌ای کشور (که عموما محل زندگی اقوام مختلف است) بگذرانند، دیگر کمتر شاهد شوخی‌های لفظی آنچنانی با قومیت‌ها خواهیم بود و قضاوت در مورد این مردم از روی دیده و نه از روی مثل‌ها و لطیفه‌ها خواهد بود. موضوعی که بی‌شک در آرامش ذهنی مردم و البته کشور موثر است.

بخوبی روشن است گردشگری یک پروژه سیاسی هم می‌تواند باشد. شاید ندانید یکی از راه‌های سفر به عربستان برای عمره و حج از کشور ما کشتی است. زائران می‌توانند با استفاده از بندر بوشهر سفری جالب به عربستان داشته باشند و از طریق شهرهای شرقی این شبه جزیره به مدینه سفر کنند.

اما چنین سفری که برای زائران اهل جنوب کشور جذاب است، همواره با مخالفت عربستان روبه‌رو بوده است، زیرا این کشور تمایلی برای ملاقات ایرانیان با شیعیان این کشور ندارد. شیعیانی که بیشتر در شرق این کشور زندگی می‌کنند. همچنین است وقتی عملکرد دولت کره شمالی در ارائه روادید محدود به گردشگران خارجی و نیز محدودیت کریدور پروازی به پیونگ یانگ، پایتخت این کشور مورد بررسی قرار می‌گیرد. ا کنون فقط از پکن می‌شود به این کشور سفر کرد.

در ادامه بیان کارکردهای گردشگری بدیهی است به مساله اقتصادی هم توجه شود. در عصر حاضر یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی کشورهای جهان، تجارت خدمات است و در گروه تجارت خدمات (تجارتی که در آن کالایی تولید و به فروش نمی‌رسد بلکه خدمتی عرضه می‌شود) یکی از مهم‌ترین بخش‌ها توریسم است. کشورهای مختلفی هم در جهان هستند که از این راه به نان و نوایی رسیده‌اند.

در همین منطقه خاورمیانه، عربستان سعودی با استفاده از ظرفیت گردشگری زیارت، ترکیه با گردشگری تفریحی و قطر با گردشگری لوکس و ورزشی در حال پیمودن این مسیر هستند. شهر مشهد در کشور خودمان از این نظر قابل ذکر است.

گردشگری می‌تواند کارکردی در ساخت و حفظ غرور ملی مردم یک کشور داشته باشد. به این سخنان رهبر انقلاب که سال 1387 در جمع مسئولان اجرایی استان فارس ایراد شده توجه کنید: «یک نفری برای من نقل می‌کرد، می‌گفت رفته بودیم یونان. ما را به مراکز گردشگری گوناگون می‌بردند و آنها را به ما نشان می‌دادند.

از جمله به نقطه‌ای بردند، گفتند اینجا همان‌جایی است که سپاهیان ایرانی آمدند اینجا، از ما شکست خوردند. مردم را به یک بیابان خالی می‌برند و نشان می‌دهند اینجا آنجایی است که ایرانی‌ها در آن دوره لشکرکشی کردند و اینجا شکست خوردند. یک فضای خالی را نشان می‌دهند. یک ماده‌های تاریخی را با فضای خالی اثبات می‌کنند.

خب، اینجا نزدیکی کازرون ـ آن طوری که شنیدم ـ مجسمه والرین است، امپراتور روم که زانو زده مقابل پادشاه ایران. خیلی خب، اینجا را بروید نشان بدهید؛ این به آن در!»

در پایان بحث از کارکردهای گردشگری باید به موضوع تفریحی و روانی آن هم پرداخت. تردیدی نیست انگیزه بسیاری از سفرها در جهان کسب آرامش است.

برخی این آرامش را از طریق سکونت در مناطق تفریحی می‌جویند و برخی به اماکن معنوی یا زیارتگاه‌ها رجوع می‌کنند. هرچه باشد نمی‌تواند منکر تاثیر گردشگری و سفر در سلامت روانی مردم شد. در عین حال گردشگری فرصتی است تا انسان از لذت‌های دنیایی استفاده کند. قرآن کریم در تعبیری می‌فرماید: «قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده والطیبات»؛ چه کسی نعمات خداوندی را که خدا خود برای بندگانش خلق کرده حرام معرفی کرده است. منظور از این آیه در ادبیات دینی، استفاده تام و تمام از نعمات دنیایی البته با رعایت قواعد شرعی و مسائل اخلاقی بیان شده است.

البته و صدالبته که گردشگری در جهان امروز کارکردهای منفی هم دارد. اقسام ضد اخلاقی یا مجرمانه توریسم (مثل توریسم جنسی یا توریسم خودکشی) و همچنین از بین رفتن فرهنگ‌های بومی و اجرای پروژه جهانی‌سازی در دنیا، از کارکردهای بدی است که در مورد جهانگردی بیان شده است.

مجموع این کارکردها در جهان امروز به گردشگری اهمیتی والا داده و از این روست که روز تاسیس سازمان جهانی گردشگری، از موسسات تخصصی سازمان ملل متحد، به عنوان روز جهانی گردشگری در جهان شناخته می‌شود. (بعضا از این روز به روز جهانی جهانگردی هم تعبیر شده که به نظر تعبیر صحیح، روز جهانی گردشگری است که واژه عام‌الشمول‌تری است)

هر سال، روز جهانی گردشگری به طور خاص به موضوعی مشخص تعلق دارد. برای سال جاری مسئولان این روز تصمیم گرفتند شعار گردشگری و آب را انتخاب کنند و از جهانیان بخواهند بیایید از «آینده مشترکمان» محافظت کنیم.

گردشگری آب (گردشگری اقیانوسی، دریایی، رودخانه‌ای یا آبشاری و حتی گردشگری سد) یکی از اقسام گردشگری در جهان امروز است. در عین حال نگرانی‌هایی در مورد آلودگی آب یا مصرف بی‌رویه آن در جریان سفرها هم وجود دارد که در روز جهانی امسال به آن پرداخته خواهد شد.

میزبان مراسم امسال هم کشور مسلمان مالدیو است که با جزایر متعدد خود میزبان گردشگران بسیاری است که جنوب شرقی آسیا را به عنوان مقصد خود انتخاب می‌کنند. پرونده «جام‌جم» در این باره را بخوانید با این توضیح که در گزارش‌های دیگر به تفصیل از کارکردهای اقتصادی و منفی ذکر شده در این گزارش سخن خواهیم گفت.