میکروب‌ها هم می​توانند چهره زیبا داشته باشند

در حقیقت، همه میکروب‌ها آن گونه که فکر می‌کنیم بد نیستند، حتی بی‌اغراق باید گفت سرنوشت محیط زیست تا حدودی در گرو این میکروب‌هاست.

شاید نام نانوکلسیت برای شما هم مثل من ناآشنا باشد، بنابراین بهتر است گفت‌وگوی امروز روزنامه جام‌جم با پروفسور گیتی امتیازی عضو هیات علمی گروه زیست‌شناسی دانشکده علوم دانشگاه اصفهان و پژوهشگر برتر شبکه زنان دانشمند جهان اسلام در سیزدهمین جشنواره پژوهشگران و فناوران برتر کشور را بخوانید.

گوگردزدایی به کمک میکروب، بیابان‌زدایی، کلسیت‌زدایی و بهینه کردن خاک از سوی لشکر باکتری‌ها و میکروب‌ها!؛ شما چه کار می‌کنید خانم دکتر؟

گوگردزدایی طرحی بود که در تمام دنیا جا افتاده است و ‌اکنون به صورت شیمیایی و میکروبی می‌توان گوگرد اضافی محیط زیست را حذف کرد. گوگردزدایی به روش شیمیایی که سال‌هاست مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ اما امروزه بیشتر کشورها روش میکروبی را که مقرون به صرفه‌تر و بهتر است، جایگزین روش شیمیایی کرده‌اند اما بیابان‌زدایی، کلسیت‌زدایی و بهینه کردن خاک از جمله طرح‌هایی است که به‌هیچ‌وجه در دنیا مطرح نشده بود. این طرح و ایده برای اولین بار از سوی پژوهشگران دانشکده علوم دانشگاه اصفهان دنبال شده است. در این تحقیق تعیین شد اگر نانوکلسیت‌ها (نمک‌های معدنی کلسیم) به روش میکروبی ساخته شود در محیط پایدار و اگر به صورت شیمیایی ساخته شود،در محیط ناپایدار خواهد ماند.

واقعا میکروب‌ها را به خدمت درآورده‌اید؟

بله، واقعا این کار را کرده‌ایم. وقتی سه سال پیش‌تولید این کریستال‌ها را شروع کردم، ابتدا باور نداشتم بتوانم به این موفقیت دست پیدا کنم؛ چون گفته می‌شد این ذرات فقط با یک باکتری خاص و با حضور اوره ساخته می‌شود. حتی گفته می‌شد نمی‌توان برخی آنها مثل آروگونیت‌ها (کریستال‌های نمک کلسیم) را در شرایط مصنوعی یا سنتزی ساخت چون ناپایدارند؛ اما تیم تحقیقاتی ما با انجام آزمایش‌های متعدد دریافت که میکروارگانیسم‌های بومی می‌توانند این ذرات را به صورت پایدار بسازند.

وقتی اولین بار ساخت این ذرات را در اصفهان شروع کردیم، دریافتیم میکروارگانیسم‌های بهتر از منابع استفاده شده تحقیق هم وجود دارد که می‌توان این میکروارگانیسم‌ها را در حوضچه‌های مختلف و با دادن ماده غذایی رشد و گسترش داد؛ رشد این میکروارگانیسم‌ها نیاز به هزینه هنگفت ندارد.

متاسفانه زمانی که صحبت از تولید میکروبی می‌شود بیشتر متخصصان بیوتکنولوژی ذهنشان به سوی آزمایشگاه‌های بزرگ و خرج‌های میلیاردی می‌رود در حالی که تنها برای رشد و توسعه این میکروارگانیسم‌ها نیاز به حوضچه‌هایی مانند حوضچه‌های پرورش میگو داریم.

دیگر چه کارهایی از دست این باکتری‌ها برمی‌آید؟

می‌توان از نتایج این طرح در صنایع پزشکی (استخوان‌سازی)، نفت (استخراج و جلوگیری از نشت و نفوذ نفت به خاک)، کشاورزی (افزایش نفوذپذیری آب به خاک)، ساختمانی (استقامت بتون، سیمان و آجر) استفاده کرد. همچنین باکتری‌های محبوب من تاثیر زیادی هم در استقامت خاک و بیابان‌زدایی دارند. می‌توان با اسپری این باکتری‌ها در سطح بیابان، باعث چسبیدن ذرات خاک به یکدیگر و مانع پخش این ذرات به هوا شویم.

این طرح ‌اکنون در چه مرحله‌ای به سر می‌برد؟

من این طرح را اکنون به صنایع نفت، گاز و گوگردی ارائه دادم و اجرای آن در مرحله امتحان و آزمایش است. متاسفانه این طرح هنوز در بین این صنایع جا نیفتاده است و آنان کمتر شناختی نسبت به این طرح دارند به همین دلیل مشکل اصلی کشور را فقط گرمی هوا و نبود باران عنوان می‌کنند و قصد دارند در کوتاه‌مدت این مشکل را برطرف کنند در صورتی که این مشکلات با اجرا شدن چنین طرحی در طولانی‌مدت قابل حل شدن است؛ زیرا زمانی که باران نداشته باشیم، آب به خاک نفوذ نخواهد کرد و در طولانی‌مدت باعث افزایش بیابان خواهد شد؛ اما این ذرات باعث نفوذپذیری آب به خاک و مانع بیابان‌زدایی می‌شوند.

آیا همه مثل من وقتی برای اولین بار با چهره زیبای میکروب‌های شما روبه‌رو می‌شوند، تعجب می‌کنند؟

درصد خیلی زیادی از آدم‌ها همین واکنش را نشان می‌دهند. دلیلش هم این‌که میکروب‌شناسی یکی از زیر شاخه‌های علم زیست‌شناسی است. در کشور ما همیشه اعتقاد بر این بوده که علم زیست‌شناسی یک علم بنیادی است و باید این علم را به صورت بنیادی و نه کاربردی مورد مطالعه قرار داد. اما در 11 سال اخیر جنبه کاربردی این علم نمود بیشتری پیدا کرده و امروزه این رشته در بین عموم با نام جدید بیو تکنولوژی محیط زیست شناخته می‌شود. بیو یعنی حیات، تکنولوژی هم به معنای صنعت است. امروزه زیرشاخه‌های متعدد کاربردی مانند پزشکی، داروشناسی، محیط‌زیست و گیاه‌شناسی از دل بیوتکنولوژی بیرون آمده است و دیدگاه زیست‌شناسان نسبت به گذشته بسیار تغییر کرده است.

مثلا 30 سال پیش میکروب‌ها فقط به عنوان یک عامل بیماری‌زا شناخته می‌شدند و چهره زیبای میکروارگانیسم‌ها نامکشوف باقی مانده بود؛ اما امروزه کم‌کم جنبه مثبت این میکروب‌ها در حوزه‌های مختلف زیست‌شناسی مورد مطالعه محققان قرار گرفته؛ اما با وجود این هنوز جایگاه مطلوب خود را به دست نیاورده و کمتر به این رشته علمی بها داده می‌شود.

نکته دیگر این‌که میکروب‌شناسان ما معمولا محیط زیستی نیستند. میکروب‌شناسان ما بیشتر به شاخه پزشکی گرایش دارند؛ چون هم بودجه‌اش خوب است و هم کمک​هزینه دانشجویی می‌گیرند. ما اینک تعداد زیادی در ایران میکروب‌شناس پزشکی و داروساز داریم. پرسش این که چقدر توانسته‌ایم داروی صنعتی آنتی‌بیوتیک (دارویی که از میکروب ساخته شده است) را در کشور تولید کنیم؟ چرا نباید به جنبه کاربردی رشته میکروب‌شناسی زیستی بیشتر توجه کنیم؟ اینها مسائلی است که باید بیشتر به آن توجه شود.

چه باید کرد تا صنعت، دانشگاه و حتی مردم با این علم بیشتر مانوس شوند؟

برای رفع این مشکل باید رشته‌ای به نام میکروب‌شناسی محیط زیست در دانشگاه‌ها و گروه‌های آموزشی تاسیس کنیم تا این رشته برای دانشجویان شناخته شود. شناخته شدن این رشته باعث کارآفرینی و کاربرد بیشتر این رشته می‌شود. از سوی دیگر، طرح‌های این رشته باید به صورت صنعتی در کشور اجرا شود. اکنون تنها کسی که به طور صنعتی این رشته را دنبال می‌کند، خانم دکتر معظمی از سازمان‌های پژوهش‌های علمی- صنعتی است. تنها نباید یک ارگان مسئول چنین طرح‌هایی باشد. برای همه‌گیر شدن و اجرایی‌شدن چنین طرح‌هایی نیاز داریم تعداد آزمایشگاه‌هایمان به اندازه آزمایشگاه‌های شیمی گسترش یابد.

یکی دیگر از مشکلات ما این است که انجام چنین آزمایشگاه‌هایی در اصفهان نسبت به تهران سخت‌تر است. شاید اگر من هم در تهران بودم، می‌توانستم با مسئولان در این رابطه تعامل بیشتری داشته باشم. شاید یکی دیگر از علت‌های اجرایی نشدن چنین طرحی در کشور کوتاهی در کار من باشد که زودتر این طرح را به بخش صنعت نبرده‌ام. متاسفانه ‌اکنون به دلیل حجم کاری زیاد و تدریس نمی‌توانم تمام نیروی خود را صرف تحقیقات کنم؛ بنابراین بهتر است استادانی مانند من که تجربه چنین تحقیقاتی را دارند کار تدریس را به جوان‌تر‌ها واگذار کنند و تجربه خود را به سمت بخش صنعت هدایت کنند.

تصور من این است که اگر چنین کاری را اینک به انجام نرسانم، شاید انجام آن برای فردا خیلی دیر باشد، به همین دلیل بشدت درگیر این مساله هستم که این طرح را به ارگان‌ها ببرم و تقاضای بازنشستگی بدهم تابتوانم این تجربه را در بخش صنعت اجرایی کنم؛ بیشتر شرکت‌ها هنگام بستن قرارداد با شنیدن اسم دانشگاه پا سست می‌کنند، چون حوصله کاغذ بازی را ندارند؛ اما شاید با بازنشستگی بتوانم این مشکل را تا حدودی حل کنم.

شاید دانستن این‌که گیتی امتیازی به عنوان یک پژوهشگر زن وقتی صبح از خواب بلند می‌شود تا شب مشغول چه کارهایی است و ذهنش درگیر چه چیزهایی است برای خیلی از علاقه‌مندان رشته میکروب‌شناسی جالب باشد.

من معمولا ساعت به ساعت برای روز کاری فردا برنامه‌ریزی می‌کنم. مثلا اگر فردا تدریس داشته باشم حتما شب قبل مطالب فردا و پرسش‌هایی را که دانشجویان مطرح کرده‌اند، آماده می‌کنم تا فردا با آمادگی کامل سر کلاس درس حضور پیدا کنم. اگر تدریس هم نداشته باشم، سرگرم کارهای تحقیقاتی می‌شوم مثلا طرحم را به کجا بفرستم، کجا ازطرح فرستاده شده‌ام دفاع کنم، نوشتن مقاله علمی و نگارش کتاب خیلی زمانبر است؛ بنابراین به علت کمبود وقت، بیشتر زمانی که دانشگاه هستم باید چند بعدی کارهایم را پیش ببرم یعنی تمام نیرویم را تقسیم کنم و با برنامه‌ریزی مناسب بموقع سر کلاس بروم، به پرسش‌‌های دانشجویان پاسخ بدهم و بموقع مقاله بنویسم و تحقیق کنم.

فرزانه صدقی - جام​جم