کاش دیگر برنگردد

 تا یک دهه پیش افراد زیادی با این بیماری آشنا نبودند، اما امروز به نظر می‌رسد بیشتر افراد حداقل مدتی علائم آن را تجربه کرده‌اند؛ چرا؟ گرچه ریفلاکس به دلایل زیادی ایجاد می‌شود و نمی‌توان تنها یک دلیل برایش برشمرد، اما به نظر می‌رسد عادت‌های نادرست غذایی و تغییر بیشتر سبک زندگی در دهه اخیر یکی از عوامل مهم ایجاد این بیماری است. وقتی عادت داریم غذاهایی چرب و آماده بخوریم یا پس از خوردن غذا بلافاصله یک لیوان(!) چای داغ می‌نوشیم، دراز می‌کشیم و... ناخواسته خود را در معرض بیماری‌های گوارشی، بخصوص ریفلاکس قرار می‌دهیم. با این حساب، چه به این بیماری مبتلا هستید و چه خود را سالم می‌پندارید، اما ناخوسته در معرض ابتلا به آن قرار دارید، توضیح‌های دکتر بیژن شهبازخانی و دکتر علی عبدالهی که‌ فوق‌تخصص گوارش هستند، بخوانید تا بیشتر با بیماری ریفلاکس معده، دلایل ایجاد و روش درمان و پیشگیری از آن آشنا شوید.

(پرسش‌های بی‌شماری درباره ریفلاکس معده از خوانندگان سیب به دستمان رسیده است. به همین دلیل، پس از انتشار پرسش و پاسخ مرتبط در شماره 276، ترجیح دادیم در پرونده‌ای مفصل، پاسخی جامع‌تر به این مشکل عمومی داشته باشیم.)

ریفلاکس یک بیماری فیزیولوژیکی و مزمن گوارشی است که در آن اسید اضافی از معده به مری ـ هنگامی که غذای مصرفی بخوبی هضم نشده است ـ برمی‌گردد. در شرایطی که برگشت این اسید بیش از حد باشد و تحت درمان قرار نگیرد می‌تواند در دراز مدت موجب آسیب جدی به مخاط مری شود. این بیماری در اثر عواملی مانند وجود باکتری در روده، استرس و اضطراب زیاد، التهاب روده، سنگ کیسه صفرا یا ترشح بیش از حد اسید معده به وجود می‌آید. در این حالت اسید معده به سمت بالا یا به اصطلاح پشت جناغ سینه می‌رود و به مری و معده فشار وارد می‌کند. این فشار وارده معمولا به صورت سوزش پشت جناغ سینه بروز پیدا می‌کند؛ بنابراین افراد هنگام خوردن غذا سوزشی احساس می‌کنند که در واقع همان بازگشت اسیدهایی است که از معده به مری برمی‌گردند.

سوزش سر دل یا ترش‌کردن غذا

احساس سوزش در قسمت تحتانی قفسه‌سینه همراه با ترش‌کردن و احساس تلخی در دهان و گلو را در اصطلاح عامیانه «سوزش سر دل» می‌گویند. البته به این بیماری، «بازگشت اسید معده به مری» نیز گفته می‌شود. سوزش سر دل می‌تواند پس از خوردن یک غذای سنگین یا هنگام خواب برای مدت چند دقیقه یا چند ساعت احساس شود. دلیل این بیماری بسته‌نشدن دریچه بین مری و معده است؛ در نتیجه اسید معده به سمت مری برمی‌گردد که همان «ترش کردن غذا» است. این اسید مری را تحریک می‌کند و سبب درد و سوزش سر دل می‌شود.

در محل ورود و خروج معده، ماهیچه‌های حلقوی وجود دارند که به آنها اصطلاحا «اسفنکتر» گفته می‌شود و به عنوان یک دریچه عمل می‌کنند. وقتی غذا از راه مری به معده می‌رسد، دریچه یا اسفنکتر بالایی معده باز شده و اجازه می‌دهد غذا وارد معده شود. سپس این دریچه بسته می‌شود تا غذا و شیره گوارشی در معده باقی بمانند. اگر این اسفنکتر دچار مشکل شود، شیره گوارشی که حاوی اسید معده است، به سمت بالا رفته و وارد مری می‌شود؛ البته برگشت اسید معده به مری ممکن است به دلیل افزایش خود اسید معده نیز باشد. اگر سوزش سر دل زیادتر از حد معمول طول بکشد ممکن است باعث التهاب مخاط مری شود و در صورت پیشرفت این التهاب، مری تنگ‌‌شده و امکان دارد دچار خونریزی شده و سرانجام عمل بلع غذا نیز با مشکل مواجه ‌شود.

ریفلاکس و همراهان

بر اساس پژوهش‌های انجام شده حدود یک پنجم افرادی که به بیماری ریفلاکس مبتلا هستند، همزمان زخم معده یا بیماری اثنی‌عشر نیز دارند. همچنین حدود نیمی از آنها نیز مبتلا به «سندرم روده تحریک‌پذیر» هستند. تشخیص و درمان بیماری‌های همزمان تاثیر زیادی در درمان بیماری ریفلاکس دارد.

چرا ریفلاکس می‌گیریم؟

گرچه دلایل ایجاد ریفلاکس معده هنوز به طور کامل مشخص نشده‌ است، اما بخوبی می‌دانیم که بعضی از عوامل و عادت‌های نادرست ناشی از سبک زندگی امروزی می‌توانند باعث بروز و تشدید این بیماری شوند. متخصصان گوارش معتقدند مهم‌ترین دلیل ریفلاکس معده این است که اگر فردی در مصرف غذاهای اسیدی زیاده‌روی کند، بیشتر هم به سوزش‌های داخل شکم دچار می‌شود، بخصوص اگر بلافاصله پس از غذا خوردن بخوابد یا شیء سنگینی را بلند کند. همچنین عواملی مانند خوردن غذاهای چرب، اضافه وزن و یبوست باعث افزایش اسید معده و سرانجام بیماری ریفلاکس می‌شود. با این حال، به طور کلی مهم‌ترین عوامل ایجاد ریفلاکس معده عبارتند از:

ـ پرخوری

ـ سریع غذا خوردن

ـ نجویدن کامل غذا

ـ خوردن غذا با استرس و اضطراب زیاد

ـ خوردن غذاهای تند، چرب و شور

ـ مصرف ادویه زیاد و سیب‌زمینی سرخ‌کرده

ـ مصرف انواع سس‌های چرب و پرنمک بخصوص سس‌های قرمز

ـ مصرف نان‌هایی که خمیر آن بخوبی نمی‌پزد مانند نان باگت

ـ پوشیدن لباس‌های تنگ

ـ مصرف سیگار و الکل

ـ این بیماری می‌تواند به دلیل بیماری‌های ارثی، ژنتیکی یا محیطی نیز رخ دهد، براساس آمار 30 تا 40 درصد این بیماری مربوط به عوامل مادرزادی است و 60 تا70 درصد آن مربوط به عوامل محیطی مانند چاقی یا پرخوری

ـ مصرف غذاهای سنگین، زیرا باعث وارد آمدن فشار مضاعف به اسفنکتر تحتانی مری می‌شود.

ـ دراز کشیدن بلافاصله پس از صرف غذا

ـ بلندکردن اجسام سنگین یا خم‌شدن زیاد، زیرا به اسفنکتر فشار وارد می‌کند.

ـ حاملگی به علت فشار رحم به معده می‌تواند باعث ریفلاکس یا تشدید آن شود.

ـ چاقی بیش از حد

ـ یبوست به دلیل افزایش فشار درون روده و معده

ـ سفت بستن کمربند

من ریفلاکس دارم؟

از مهم‌ترین علائم بیماری ریفلاکس درد سردل است. بیماران ممکن است این علامت را با علائم بیماری دیگری اشتباه بگیرند و خودسرانه و بدون نظارت پزشک درمان‌های نادرستی را در پیش بگیرند. تلخی دهان، ترشحات بزاقی، احساس گیر کردن غذا در گلو، تهوع صبحگاهی، بخصوص در زنان، سرفه‌های مزمن، آسم و گلودرد از دیگر علائم شایع ریفلاکس هستند. این علائم ناشی از اختلال‌های گوارشی است که افراد مبتلا هر از گاه آنها را تجربه می‌کنند. زمانی که این علائم بیش از دو بار در هفته اتفاق بیفتد یا در زندگی روزمره اختلال ایجاد کند، فرد حتما باید به پزشک متخصص مراجعه کند؛ زیرا احتمال ابتلا‌ به بیماری ریفلاکس زیاد است.

ریفلاکس بچه‌ها

دلیل اصلی ریفلاکس در نوزادان، سیستم گوارش نارس و نابالغ آنهاست. معمولا تشخیص ریفلاکس در کودکان دشوارتر است؛ زیرا هم ممکن است علائمی شبیه علائم بزرگسالان در آنها بروز کند یا با علائم دیگری ظاهر شود. به طور کلی علائمی مانند استفراغ‌های مکرر، سرفه، مشکلات تنفسی، گریه‌های پشت‌سرهم، کاهش وزن، کاهش اشتها و تنفس بدبو از علائم ریفلاکس در کودکان و نوزادان است. خوشبختانه بیماری ریفلاکس در بیشتر نوزادان پس از یک سالگی برطرف می‌شود و نیاز به درمان‌های طولانی‌مدت نیست.

سن ریفلاکس

این بیماری در تمام سنین مشاهده می‌شود؛ ولی با بالا رفتن سن، علائم این بیماری نیز بیشتر می‌شود. از جمله مواردی که در سال‌های اخیر متخصصان گوارش با آن مواجه بوده‌اند، مراجعه زیاد جوانان به بیمارستان‌ها برای درمان این بیماری بوده است. علت بیماری ریفلاکس در بیشتر آنها، این است که نسل جدید از مواد غذایی و آداب غذایی که سال‌ها در ایران رواج داشته، پیروی نمی‌کنند و به دلایلی مانند گرفتاری‌های روزمره و... بیشتر به مصرف فست‌فودها و غذاهای آماده گرایش دارند؛ در نتیجه این بیماری در آنها بیشتر ایجاد می‌شود.

ریفلاکس چه عوارضی دارد؟

ـ مهم‌ترین عوارض ریفلاکس این است که می‌تواند موجب تنگی مری شود. بیشتر افراد فکر می‌کنند سوزشی که در ناحیه سردل احساس می‌کنند مربوط به بیماری قلبی است و این می‌تواند نگرانی آنها را افزایش دهد.

ـ از عوارض دیگر این بیماری جذب نشدن مواد غذایی مفید است که در بسیاری از بیماران شایع و متداول است.

ـ زخم مری نیز از عوارض دیگر این بیماری است که به علت عبورنکردن غذا و مایعات ایجاد می‌شود.

ـ بیماری‌های گوارشی مانند ریفلاکس می‌تواند سبب تنگی‌نفس و سرفه خشک ‌شود؛ زیرا عوارض ریفلاکس به ریه نیز آسیب می‌زند؛ بنابراین با تشخیص زودهنگام ریفلاکس و درمان آن باید جلوی این آسیب را گرفت، زیرا سرانجام به تنگی‌نفس منجر می‌‌شود.

روش‌های تشخیص ریفلاکس

بهترین راه تشخیص ریفلاکس معده، علائم بالینی این بیماری است. با مشاهده علائم هشدار‌دهنده و آزاردهنده‌ آن، پزشک متخصص براحتی می‌تواند متوجه وجود این بیماری شود. این بیماری در بعضی از افراد موجب کاهش شدید وزن و نبود تمایل به غذا خوردن می‌شود؛ ولی اگر این بیماری علائم بالینی نداشته باشد می‌توان با آندوسکوپی آن را تشخیص داد.

نمونه‌برداری نیز می‌تواند از بافت مری برداشته شود و از نظر التهاب، سرطان و دیگر مشکلات مورد بررسی قرار گیرد.

تاثیر شیوه زندگی بر ریفلاکس

نوع تغذیه در ایجاد ریفلاکس معده بسیار موثر است؛ زیرا یکی از دلایل اصلی این بیماری مصرف مداوم غذاهای آماده است و دلیل شیوع آن در کشورهای اروپایی و آمریکایی نیز مصرف همین غذاهاست؛ بنابراین نوع تغذیه در روند بهبود ریفلاکس معده بسیار تاثیرگذار است. به همین دلیل این بیماری در آفریقا و آسیا ـ که از مواد غذایی سالم‌تری استفاده می‌کنند ـ کمتر از دیگر نقاط دنیا دیده می‌شود.

همچنین ریفلاکس معده با مرگ سلولی نیز همراه است. سلول‌های مرده معده پس از چند ساعت جایگزین می‌شوند، اما درباره مری این جایگزینی به چند هفته زمان نیاز دارد، به همین دلیل اگر ریفلاکس به موقع درمان نشود به مری بیشتر از معده آسیب می‌رساند.

در ایران نیز شمار مبتلایان به این بیماری در حال افزایش است و این بیماری بر فعالیت‌های روزانه بسیاری از افراد بخصوص جوانان مانند خوابیدن، غذا خوردن و حتی ورزش‌کردن تاثیری منفی گذاشته است. توصیه می‌شود افرادی که به این بیماری مبتلا نیستند، هر سه سال و افراد مبتلا به ریفلاکس معده هر شش ماه یک بار آزمایش‌هایی برای اطمینان از سلامت معده و مری انجام دهند.

متهمی به نام استرس

افرادی که استرس و اضطراب بیشتری دارند، بیش از دیگران دچار ریفلاکس معده می‌شوند. این افراد معمولا تندتر غذا می‌خورند و از چای زیاد و غذاهای ناسالم مانند فست‌فود بیشتر استفاده می‌‌کنند. در ضمن بعضی از پزشکان براین عقیده‌اند که افرادی که زودتر از دیگران خشمگین یا ناراحت می‌شوند، می‌توانند زمینه بروز این بیماری را افزایش دهند.

سیگار نکش، ریفلاکس نگیر

از مواردی که باید این بیماران به آن توجه داشته باشند، مصرف سیگار است؛ زیرا سیگار کشیدن به دلیل شل‌کردن و تضعیف ماهیچه‌های مری و افزایش اسید معده می‌تواند ریفلاکس را تشدید کند.

خواب و ریفلاکس

حدود سه تا چهار ساعت پس از غذا خوردن بیدار بمانید و نباید بلافاصله پس از خوردن غذا بخوابید. بیشتر پزشکان توصیه می‌کنند هنگام خواب سر را 30 درجه بالا ببرید تا اسید به معده برنگردد یا دردی را هنگام خواب برای بیماران ایجاد نکند. برای این کار می‌توانید سر تختخواب خود را 15 تا 25 سانتی‌متر بالاتر بیاورید. همچنین راه‌حل ساده‌تر این است که می‌توانید زیر سر و شانه چند تا بالشت بگذارید. به‌طور کلی زاویه سر و بالش را طوری تنظیم کنید که بیشترین احساس راحتی را داشته باشید.

تاثیر ریفلاکس بر سرطان مری

در گذشته این باور وجود داشت که ریفلاکس می‌تواند حتما موجب سرطان مری شود؛ ولی اکنون شیوع سرطان مری در میان این بیماران بسیار کاهش پیدا کرده است؛ البته زمانی که بیماری بیش از سه تا پنج سال ادامه داشته باشد و بیماران برای درمان آن هیچ اقدامی نکنند، ریفلاکس می‌تواند موجب سرطان مری شود؛ البته کمتر از نیمی از بیماران به این مرز خطر می‌رسند و بیشتر بیماران با درمان به موقع و استفاده از داروهای مناسب درمان می‌شوند و این بیماری چندان جای نگرانی ندارد.

پژوهش‌های جدید ثابت کرده است که از هر صد هزار نفری که به ریفلاکس معده مبتلا هستند، تنها دو نفر ممکن است به سرطان دچار شوند و آن هم در صورتی که بیمار سال‌های سال به این مشکل دچار بوده و به پزشک مراجعه نکرده باشد. همچنین این بیماری هیچ اثری در طول عمر افراد نداشته و به هیچ عنوان تبدیل به بیماری دیگری نمی‌‌شود. این باور قدیمی نیز که ریفلاکس با سرطان روده بزرگ ارتباط دارد، نادرست است.

نخوردنی​ها

ـ افراد مبتلا به بیماری ریفلاکس نباید تخم‌مرغ، غذای‌های چرب و سرخ‌کرده، پیتزا و غذاهای آماده، چای، قهوه، مرکبات، ادویه‌‌ها، غذاهای سنگین و حجیم، نوشابه، گوجه‌فرنگی یا آب گوجه‌فرنگی مصرف کنند.

ـ قهوه می‌تواند موجب سست‌شدن مری و برگشت اسید معده شود. از سویی دیگر، ممکن است کافئین، مخاط ریه را تحریک کند و در بین کسانی که مبتلا به ریفلاکس معده هستند، باعث التهاب ریه شود.

ـ افراد مبتلا باید از تمام نوشیدنی‌های گازدار اجتناب کنند؛ زیرا این نوشیدنی‌ها احتمال نفخ را افزایش می‌دهد و نفخ نیز روی اسفنکتر مری تأثیری منفی دارد.

ـ بعضی از بیماران نیز به مصرف شیر حساسیت نشان می‌دهند؛ زیرا شیر حاوی چربی، پروتئین و کلسیم است؛ سه عنصری که باعث تحریک و تولید اسید معده می‌‌شود.

ـ بعضی از پزشکان براین اعتقادند که مصرف ادویه‌ها و گیاهان معطر توانایی تحریک بیشتر مخاط مری را دارند و احساس سوزش معده را تشدید می‌کنند.

چگونه درمان شوم؟

اولین درمان پیشنهادی برای ریفلاکس تغییر سبک زندگی است. نوع غذاها، زمان غذا خوردن، زمان خواب، نحوه خوابیدن، مقدار غذا خوردن و بقیه عادات مرتبط با غذا خوردن باید تغییر کنند. غذاهای محرک را خود بیمار به مرور زمان می‌تواند در رژیم غذایی‌اش مشخص کند، اما مواد حاوی کافئین، غذاهای پرچرب و... در فهرست همه بیماران مشترکند. بهتر است بین زمان غذا خوردن و خواب فاصله بیشتری گذاشته شود تا معده فرصت خالی‌شدن پیدا کند، اما تنها تغییر سبک زندگی برای درمان این بیماری موثر نیست. درمان‌های دارویی ساده و موثری هستند که باید از آنها هم در کنار تغییر رژیم غذایی استفاده کرد. درمان این بیماری بیشتر از طریق داروی آمپرازول و خانواده دارویی آن صورت می‌گیرد و حدود 50 درصد بیماران نیاز به درمان طولانی‌مدت دارند و در 50 درصد موارد پس از قطع دارو، بیماری دوباره عود می‌کند و شدت می‌گیرد.

داروی آمپرازول حدود 90 درصد بیماران را درمان می‌کند و نیازی به درمان غیردارویی یا جراحی وجود ندارد؛ البته باید در کنار درمان دارویی، افراد کاهش وزن نیز داشته باشند و حجم مواد غذایی خود را کم کنند و سه تا چهار ساعت قبل از خواب غذای سنگینی نخورند. این داروها عوارض کمی دارند و اگر تا 15 سال هم مصرف شوند آسیبی به فرد نمی‌زنند.

درمان جراحی‌: تنها زمانی که درمان دارویی موثر واقع نشود، جراحی توصیه می‌شود؛ البته 30 تا50 درصد جوانان مایل به جراحی‌کردن هستند و راه‌های درمان دارویی را بی‌فایده می‌دانند؛ اما باید به این بیماران یادآوری شود که حتی پس از عمل جراحی نیز باید داروی آمپرازول را همچنان مصرف کنند.

معمولا بیشتر پزشکانی که در این زمینه فعالیت می‌کنند، جراحی را توصیه نمی‌کنند؛ زیرا احتمال ایجاد عارضه پس از آن زیاد است.

البته تنها حدود50 درصد عمل‌های جراحی موفق هستند و می‌توانند بیماری را کنترل یا از بین ببرند؛ ولی باید توجه داشت که عمل جراحی کیفیت زندگی را بسیار کاهش می‌دهد.

مرضیه آزادی