راهی به رهایی

بشر به طور فطری در طول حیات خویش، مسائل و معضلات خود را به مدد این قوه حل و فصل کرده و ماحصل آن را به کار برده است و به‌واسطه این توانایی راه از چاه باز شناخته و سره از ناسره را معلوم ساخته است.

اما تعقل، تفکر و اندیشه در مبانی و معانی علمی بویژه علوم الهی و معانی غیبی نمودی هر چه بیشتر پیدا می‌کند و ابزاری کارآمد در حل مسائل و معضلات فکری ـ عقیدتی می‌گردد چه این اندیشه آدمی است که چارچوب واقعی و شاکله اصلی انسان و انسانیت را می‌سازد و به آن قوام و شکل می‌بخشد. همچنین براساس این مبانی است که حکما و فلاسفه، اندیشه آدمی را ارجی تمام نهاده‌اند. به‌قول مولوی:

ای برادر تو همه اندیشه‌ای ‌/‌ ما بقی تو استخوان و ریشه‌ای

تاکید به عقلانیت در آموزه‌های اسلامی هر چه بیشتر جلوه‌گر شده و نمود پیدا می‌کند، چنانچه در قرآن عظیم‌الشان نیز فراوان این موضوع با بیان الفاظی چون اولی الالباب، افلاتعقلون، افلا تدبرون، افلا تفکرون و... بیان شده است، برای مثال در سوره آل عمران آیه 190 می‌خوانیم «همانا در آفرینش آسمان‌ها و زمین و اختلاف شب و روز آیاتی است برای صاحبان خرد» یا حضرت امیر(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «از خرد تو را این باید که راه گمراهیت را از راه رستگاریت نماید» (کلمات قصار شماره 421 ترجمه سید جعفر شهیدی). و نیز حضرت در جای دیگر می‌فرمایند: «بردباری پرده پوشاننده (عیب‌هاست) و عقل شمشیر برنده (نفس اماره) است، پس عیب‌ها را با بردباری بپوشان و هوا و خواهشت را با خرد بکش.» (نهج البلاغه فیض‌الاسلام)

تعقل در مبانی دینی نیز آنچنان طرف توجه و اهمیت قرار دارد که عقل و اجماع عقلا را از ارکان تفقه در مسائل دینی و مبانی شریعت اسلام برشمرده و در فهم معانی دینی از آن مدد جسته‌اند که هر چه عقل به آن حکم نماید لاجرم شرع نیز به آن حکم خواهد کرد و هر چه شرع به آن حکم کند همانا عقل نیز به آن حکم می‌کند؛ مسلمانان جهان، قوانین و احکام شریعت اسلام را از منبع قرآن، سنت، اجماع، قیاس (نزد سنیان) یا عقل(نزد شیعیان) استنباط می‌کنند.

همچنین حکمای مسلمان نیز بر پایه همین معانی با تاسی به آموزه‌های قرآن و سیره نبوی(ص) و ائمه هدی(ع) تعقل انسانی را ارجی وافر نهاده، چنان‌که عقل را مرتبه‌ای از مراتب وجود قرار داده‌اند و در آفرینش جهان فیوضات صادره از ذات لاریبی را عقول نامیده‌اند که به عقول عشره معروفند یا بنا بر قولی دیگر عالم جبروت را عالم عقول می‌نامند که مدیر و مدبر جهانند.

یا در کشف معانی فلسفی و حکمی و بیان موضوعات تدبر و تفکر عقلانی را مناط اعتبار قرار داده و حول همین محور حرکت می‌کنند و چون شمول عقل گسترده و تقسیمات آن بنا بر ادله مختلف گوناگون است، اساسا عقلی مورد قبول حکماست که صبغه و رنگ الهی داشته و آلوده به منهیات نباشد و از تعلق مادی و اغراض شخصی دور باشد.

شیخ محمود شبستری در گلشن راز می‌فرمایند:

تفکر رفتن از باطل سوی حق ‌/‌ به جزو اندر بدیدن کل مطلق

... بود فکر نکو را شرط تجرید ‌/‌ پس آنگه لمعه‌ای از برق تائید

اما فکر انسان که در مغز سر آدمی آشیانه دارد و هر گاه به پرواز در‌آید، افقی تازه بر وی گشوده می‌شود و حد یقف برایش متصور نیست (خوشا فکری که منظرش نامتناهی و منزلش قله قاف قرب الهی باشد) به اعتقاد عرفا امتیاز خاصه انسان است در سیر روحی و دریافت معانی غیبی که هر چه براق‌تر و نورانی‌تر باشد ادراکش از معانی و مبانی ژرف‌تر و به حقیقت قرین‌تر خواهد بود، تفکر و تخیل نورانی و خلاق و باز بنا بر عقیده عرفا و حکما انسان را به وادی اشراق می‌کشاند و حجاب‌های مادی را می‌درد و به عالم معنی داخل می‌نماید؛ که این کشتی نجات به هدایت دانش از گرداب‌ها تواند رهیدن و به ساحل آستان قرب جانان تواند رسانیدن.

عقلانیت و مراجعه به قوه عقل برای حل معضلات و سنگ محک قرار دادن تعقل و تفکر برای تمیز و تشخیص درست از نادرست و راست از کژ، انسان را از خطرات احتمالی و خلجان‌های عقیدتی در مواجهه با پرسش‌ها، معضلات گوناگون یا افتادن در دام خرافه می‌رهاند و از تاریکی جهل نجات می‌بخشد و ابزاری کار آمد برای ترقی وی می‌شود و به فهم وی از مسائل عمق بخشیده و به تعالی سوق می‌دهد.

امیر هاشم‌پور/ جام‌جم

منابع:

قرآن‌کریم/ نهج‌البلاغه ترجمه دکتر سیدجعفر شهیدی انتشارات علمی و فرهنگی/ گلشن راز شیخ محمود شبستری به اهتمام دکتر کاظم دزفولیان انتشارات طلایه 1384/ تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم دکتر جواد مشکور انتشارات اشراقی 1386