با مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها

کار ما خلق ابر و بارش نیست

باران از جمله موهبت‌های الهی است که حتی بارش قطراتی از آن هم می‌تواند زمین خشک و مرده را زندگی ببخشد. محدودیت بارش بخصوص در فصل رشد محصولات کشاورزی باعث شده تا بشر به فکر چاره بیفتد و در نهایت برای نجات از خشکسالی به بارورسازی ابرها پناه برد. تاکنون کشورهای زیادی به فکر بارورسازی ابرها افتاده یا آن را آغاز کرده‌اند. مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها این کار را ازجمله اقدامات مثبتی می‌داند که بیش از نیم قرن است در مناطق مختلف جهان اجرا می‌شود، اما تولید باران مصنوعی مخالفان زیادی نیز در جهان دارد. برخی می‌گویند علم، ادعای موثر بودن این شیوه را تایید نمی‌کند و برخی دیگر نگرانند عملا این کار باعث آسیب به محیط زیست شود. در نقطه مقابل این انتقاد‌ها مهندس محمدمهدی جوادیان‌زاده، ضمن آن که تاکید می‌کند بارورسازی ابرها هیچ آلودگی محسوسی ایجاد نمی‌کند تاثیر این روش آن هم در شرایط مساعد را در حدود 15 تا 20 در صد می‌داند. مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها در این گفت‌وگو به دفاع از کارهایی که تاکنون در کشور در این زمینه انجام شده می‌پردازد و به انتقاد‌هایی که طی چند سال گذشته در جراید مختلف عنوان شده و عملیات بارورسازی ابرها را در مناطق مختلف کشور زیر سوال برده، پاسخ می‌گوید.
کد خبر: ۴۵۴۷۴۹

هدف اصلی از بارورسازی ابرها چیست و این کار از چه زمانی در دنیا و کشور ما مطرح شده است؟

سال 1946 وینسنت شیفر براساس ایده‌ای که توسط روس‌ها مطرح شده بود دریافت که آب موجود در ابر را می‌توان با یخ خشک تبدیل به یخ کرد. بر همین اساس برای اولین بار یک پرواز باروری ابرهاترتیب داد و مقداری یخ خشک را داخل ابرها ریخت. بعد از مدتی متوجه شد که قطرات باران در حال ریزش هستند. البته از آنجا که در آن لحظه درجه حرارت سطح زمین بالا بود باران ایجاد شده هرگز به سطح زمین نرسید و تبخیر شد. از آن زمان این فناوری پی‌ریزی شد و همچنان در حال توسعه و پیشرفت در بسیاری از کشورهای جهان است. کشورهای آمریکا و روسیه به عنوان صاحبان اولیه این فناوری هر ساله به شکل گسترده‌ای در این زمینه فعال هستند. کشورهای چین، ژاپن، هند، استرالیا، تایلند و برخی دیگر نیز فعالیت زیادی در این مسیر دارند. به تازگی دکتر بوژکف، رئیس گروه تعدیل آب و هوا در سازمان جهانی هواشناسی اعلام کرده است که در حال حاضر 187 کشور عضو کنونی سازمان جهانی هواشناسی شدیدا به امکان تعدیل سودمند آب و هوا علاقه‌مند هستند و در نتیجه تمایل دارند در طرح‌های کاهش بلایای طبیعی نظیر خشکسالی، توفان، مه و... شرکت کنند.

در کشور ما برای اولین بار سال 1346 از دولت آمریکا درخواست شد که عملیات باروری ابرها انجام شود ولیکن به دلایل نامعلومی این پروژه انجام نشد. شاید به علت نوبودن این فناوری در آن زمان آمریکا علاقه‌ای به توسعه آن در کشورهای مختلف ازجمله کشور ما نداشته است. سال 1347 در ماده 19 قانون آب و نحوه ملی شدن آن، وزارت آب و برق آن زمان مکلف شد آب مورد نیاز کشور را از طرق مختلف ازجمله باروری ابرها تامین کند. در سال 1353 پس از ناامید شدن از آمریکایی‌ها دولت ایران با یک شرکت کانادایی برای باروری ابرها روی حوزه آبریز سدهای کرج و لتیان قراردادی منعقد کرد. این پروژه تا سال 1357 انجام و پس از انقلاب تعطیل شد. سال 1367 تجهیزات به جامانده از این پروژه به ارتفاعات شیرکوه یزد منتقل و تا سال 1375 از این تجهیزات بهره‌برداری شد تا این‌که در سال 1376 با ابلاغ وزیر محترم وقت نیرو، مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها در یزد تاسیس شد. در پی تاسیس این مرکز، قراردادی با رصدخانه مرکزی آب و هواشناسی روسیه (CAO) برای انتقال تکنولوژی، آموزش و انجام عملیات روی آسمان ایران بسته شد. محصول این قرارداد تجهیز دو فروند هواپیما برای عملیا ت باروری ابرها، آموزش 15 کارشناس و تکنسین و انجام پروژه‌های یزد 1، یزد 2، یزد 3، یزد 5 و گیلان 1 روی آسمان ایران بود. سال 1387 اولین پروژه به صورت کاملا مستقل و به همت کارشناسان ایرانی با عنوان گیلان 2 انجام شد. از آن زمان تاکنون روی بیش از 15 استان کشور عملیات باروری ابرها به صورت مستقل انجام شده است.

گفته می‌شود برای بارور کردن ابرها از موادی همچون یدور نقره یا یخ خشک استفاده می‌شود، اما آیا این موادمشکلات زیست‌محیطی و بهداشتی به همراه ندارند؟ آیا باران حاصل از آنها مثل باران اسیدی برای موجودات مختلف مضر نیست؟

در پروژه باروری ابرها از ازت مایع و یدورنقره استفاده می‌شود. ازت به وفور در طبیعت وجود دارد و اثر سوء زیست‌محیطی ندارد، اما در مورد یدورنقره باید گفت در تحقیقاتی که تاکنون در کشورهای پیشرفته در زمینه اثرات زیست‌محیطی طرح باروری ابرها صورت گرفته هیچ نوع اثر سوء زیست‌محیطی مشاهده نشده است. علت این موضوع نیز استفاده از مقدار کم ماده مذکور در سطحی بسیار وسیع است که تحقیقات انجام شده درخصوص افزایش میزان نقره در خاک منطقه در قبل و بعد از عملیات نشان‌دهنده آن است که این ماده در خاک افزایش نیافته است.

به طور کلی طی 60 سالی که از عمر فناوری باروری ابرها در جهان می‌گذرد مواد مختلفی برای باروری ابرها مورد استفاده قرار گرفته است. در نهایت یدور نقره به علت داشتن کمترین اثرات جانبی و بیشترین اثربخشی در بارور کردن ابرها به عنوان متداول‌ترین ماده بارورکننده ابرهای سرد در سراسر جهان مورد استفاده قرار گرفت. در کشور ما مطالعات اولیه‌ای در رابطه با اثرات زیست‌محیطی یدور نقره اتجام شده و مطالعات تکمیلی‌تر در دست برنامه‌ریزی است و لیکن مطالعاتی که در این رابطه توسط انجمن تعدیل آب و هوای آمریکا (WMA) انجام شده است نشان می‌دهد حتی برای جا‌هایی که 60 سال به طور پی‌در‌پی باروری ابرها انجام شده است هیچ مقدار انباشت نقره در خاک، هوا، آب و حتی گیاهان منطقه یافت نشده است. به طور کلی مقدار نقره‌ای که از این طریق به طبیعت وارد می‌شود بسیار کمتر از استانداردهای سختگیرانه‌ای مثل EPA است.

بارورسازی ابرها تا چه میزان می‌تواند در تغییر اقلیم، کاهش خشکسالی، کم‌آبی و کاهش آلودگی‌های محیطی موثر باشد؟

باروری ابرها می‌تواند در کاهش اثرات تغییر اقلیم و شدت خشکسالی موثر باشد ولیکن همان طور که در بیانیه سال 2007 سازمان جهانی هواشناسی مطرح شده است این مشروط به درست اجرا کردن عملیات و انجام آن به صورت مستمر در یک منطقه هدف است. در رابطه با کاهش آلودگی یا کاهش گرد و غبار گزارشی در دست نیست و مشخص نیست که آیا می‌توان با بارور کردن ابرها به این اهداف هم دست یافت یا خیر. چرا که اولا خود گرد و غبار و آلودگی هوا در شرایط خاص می‌توانند به عنوان بارورکننده ابر عمل کنند. بنابراین در این شرایط اگر ابر مناسبی باشد شاید به طور طبیعی خود ابر بارور شود. در ضمن اصلی‌ترین ضرورت و پیش‌نیاز برای بارور کردن ابر، ابر مساعد بارش است که در بسیاری از مواقع که شرایط پایداری هوا در شهرها برقرار است و آلودگی هوا یا گرد و غبار به اوج خود می‌رسد از این ابرها خبری نیست.

حالا که به این موضوع اشاره کردید بهتر است بپرسم آیا می‌توان تمام ابرها را بارور کرد یا این که اصلا چنین موضوعی در تمام مناطق کاربرد دارد؟ آیا در این فرآیند از تجارب کشورهای دیگر همچون چین که در جریان المپیک 2008 از بارورسازی ابرها استفاده کرد کمک گرفته‌اید؟

در کشور ما با توجه به تکنولوژی‌ای که وجود دارد ابرهای سرد قابل بارور کردن هستند. این ابرها در زمانی که به صورت کوهستانی یا پوششی ظاهر می‌شوند و با رطوبت کافی، ضخامت مناسب و در ارتفاع پرواز هواپیما (برای باروری هوایی) باشند برای باروری مناسب هستند. در سال‌های اخیر علاوه بر کشور روسیه تلاش شده با کشورهایی که در این زمینه فعال هستند از جمله کشورهای چین و هند نیز ارتباط بر قرار و نسبت به مبادله تجربه و دانش به دست آمده در این زمینه اقدام شود.

بسیاری از منتقدان شما و به‌طور کلی فرآیند بارورسازی ابرها می‌گویند هیچ کشوری نتوانسته از این روش برای مقابله با خشکسالی استفاده کند. در ایران هم به همین شکل است و این روش بیشتر از آن که مشکلات کشور را حل کند مشکل واردکنندگان تجهیزات را بر طرف کرده. در پاسخ این افراد چه می‌گویید؟

البته چنانچه این منتقدان زحمت مطالعه تعدادی از متونی که در این زمینه از مراجع معتبر همچون سازمان جهانی هواشناسی (WMO) منتشر شده است را به خود دهند متوجه می‌شوند که به طور صریح اثرات مثبت باروری ابرها را تایید کرده‌اند. برای نمونه می‌توان به بیانیه سال 2007 سازمان جهانی هواشناسی اشاره کرد. البته در همه این متون تصریح شده که عملیات باروری ابرها باید در شرایط مناسب و به صورت پی در پی انجام شود و از آن انتظار بارشی بیش از متوسط 15 تا 20 درصد نباید داشت. در رابطه با تجهیزات باید گفت تنها تجهیزات وارد شده برای عملیات باروری ابرها دو مجموعه تجهیزاتی است که روی هواپیما نصب می‌شوند و 3 رادار هواشناسی است که در سال‌های 80 تا 84 نصب شده است و هزینه‌های مربوط به آنها چندان قابل توجه نیست.

البته عده‌ای هم هستند که افراد متولی اجرای این روش را فاقد دانش کافی می‌دانند. ‌به نظر شما به عنوان رئیس مرکز تحقیقات بارورسازی ابرها چرا چنین تصوری از عملکرد این مرکز در برخی افراد شکل گرفته است؟

جوادیان‌زاده: اصلی‌‌ترین ضرورت و پیش نیاز برای بارور کردن، ابر مساعد بارش است که در بسیاری از مواقع که شرایط پایداری هوا در شهرها برقرار است و آلودگی هوا یا گرد و غبار به اوج خود می‌رسد از این ابرها خبری نیست

در حال حاضر کارشناسان مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها از سرمایه‌های اصلی مرکز هستند چراکه توانسته‌اند از سال 1387 تاکنون در اقلیم‌های متفاوتی از کشور به صورت کاملا مستقل عملیات‌های موفق باروری ابرها را داشته باشند و گام‌های اساسی در خودکفایی کشور در این زمینه برداشته‌اند، اما مشکل از آنجا شروع می‌شود که نتایج کار ما چندان نمی‌تواند محسوس باشد چرا که در زمانی نتایج کار ما به دست می‌آید که ابر مساعد بارش در حال بارش است. معمولا در نگاه اول تشخیص کار ما با طبیعت ممکن نیست. البته با روش‌های ارزیابی که در سراسر جهان معرفی شده‌اند می‌توان اثربخشی عملیات باروری ابرها را در یک منطقه برآورد کرد که در کشور ما هم با توجه به امکانات موجود هر پروژه هر ساله توسط مشاور، ارزیابی و نتایج آن به مراجع ذی‌ربط اعلام می‌شود.

عده‌ای می‌گویند بهتر است شلیک یدور نقره را به فصل تابستان منتقل کنید تا همه باور کنند این عملیات گران تا چه اندازه به افزایش بارندگی کمک می‌کند. آیا چنین کاری اصولا امکان‌پذیر است؟

اول از همه باید به این نکته اشاره کنم که مطالعات انجام شده در جهان و در کشور ما نشان می‌دهد که استحصال آب از طریق باروری ابرها بسیار ارزان‌تر از سایر روش هاست. از طرف دیگر همان‌طور که قبلا اشاره کردم باروری ابرها مشروط به وجود شرایط مساعد بارش از جمله ابر مناسب و آماده بارش است. در حقیقت باید به این عده از منتقدین توضیح داد که تعریف باروری ابرها تشدید بارش است نه خلق ابر و بارش مصنوعی باران.

به این ترتیب تنها می‌توانید در فصل مناسب برای بارورسازی ابرها دست به کار شوید. البته شما در 13 اردیبهشت امسال از نقش 20 درصدی بارورسازی در افزایش بارندگی‌های حوضه آبریز ارومیه خبر دادید. این در حالی است که نه‌تنها سطح دریاچه ارومیه افزایش واقعی نداشته بلکه نسبت به سال 89 حدود 250 کیلومتر از وسعت دریاچه به دلیل کاهش ارتفاع تا 31 سانتی‌متر کمتر شده است. بررسی داده‌های هواشناسی هم نشان می‌دهند در اغلب سال‌ها میزان بارش در آن منطقه اوایل اردیبهشت و اواسط یا اواخر این ماه به بیشینه می‌رسد. اگر این‌طور است چرا این کار را برای نجات ارومیه تکرار نکردید. ضمن آن که بسیاری چنین مقایسه‌ای را اصولا درست نمی‌دانند.

عملیات مورد نظر و سایر عملیات‌هایی که در سال آبی 89 تا 90 روی حوضه آبریز دریاچه ارومیه انجام شد در راستای مطالعات امکان سنجی باروری ابرها بوده و به صورت آزمایشی انجام شده است. بنابراین هیچ‌گونه ارزیابی روی این عملیات‌ها نداریم که بتوانیم دقیقا اعلام کنیم منجر به چه مقدار افزایش بارش شده است. به همین جهت همواره اعلام کرده‌ایم که می‌توان انتظار داشت افزایش بارشی حداکثر به میزان 15 تا 20 درصدی که در جهان تجربه شده است در صورت وجود شرایط مساعد در این حوزه هم در اثر باروری ابرها تجربه کرد. بنده در هیچ مصاحبه‌ای اعلام نکرده‌ام که چنین افزایش بارشی روی دریاچه ارومیه به علت باروری ابرها داشته‌ایم.

به نظر می‌رسد خود شما هم از عملکرد خود خیلی مطمئن نیستید چراکه حداقل یک روز یا حتی یک ساعت قبل از عملیات می‌توانید اطلاع‌رسانی کنید. آیا این موضوع به این مساله بر نمی‌گردد که کلا استفاده از چنین روش هزینه بری خیلی موثر نیست و در نتیجه بهتر است در سکوت و بدون حساسیت مردم و رسانه‌ها انجام شود؟

اصلا این طور نیست. مجموعه‌ای که ما کار می‌کنیم مجموعه‌ای حدود 35 نفر است که باید کارهای متعددی را انجام دهیم از تامین هواپیما و اخذ مجوزهای لازم و عملیات تا انجام مطالعات و تحقیقات و غیره. بنابراین دیگر پتانسیلی برای اطلاع رسانی گسترده باقی نمی‌ماند. ما معمولا در هر منطقه که می‌خواهیم عملیات انجام دهیم قبل از عملیات با شرکت آب منطقه‌ای آن منطقه مکاتبه می‌کنیم. در واقع قبل و بعد از هر عملیات به آن شرکت اطلاع‌رسانی می‌شود.

نبود اطلاع‌رسانی شما باعث شده تا ما سال گذشته هم درباره کارهایی که شما در مورد بارورسازی ابرهای تهران برای کاهش آلودگی انجام دادید چیزی نشنویم. آیا واقعا می‌توان از این روش برای کاهش آلودگی‌ها استفاده کرد. در این صورت چرا به جای طرح معروفی که در زمینه آبپاشی تهران از آسمان انجام شد درباره عملکرد شما چیزی نشنیدیم. اگر روش شما موثر بوده چرا امسال به فکر تهران نبودید؟

سال گذشته در شرایط اوج آلودگی هوای تهران خوشبختانه یک سامانه مناسب جوی روی تهران و اطراف آن ظاهر شد که ما آن سامانه را بارور کردیم، اما خوش‌شانسی آن روز وجود این سامانه بود. همیشه برای تهران از این شانس‌ها وجود ندارد که اوج آلودگی هوای آن با وجود یک سامانه جوی که امکان بارور کردن آن هم وجود داشته باشد همراه باشد.

در ادامه آیا برنامه خاصی برای کاهش آلودگی هوای تهران به کمک بارورسازی ابرها دارید؟

همان‌طور که قبلا گفته شد باروری ابرها نسخه‌ای نیست که بتوان برای درمان آلودگی هوای تهران پیچید و در هیچ جای جهان هم این کار گزارش نشده است. البته در این زمینه باید مطالعات بیشتری در کشورمان انجام شود.

مردم چگونه باید به کار شما اعتماد کنند؟ به عنوان نمونه حداقل در یزد 10 سال است که این پروژه به صورت مستمر انجام می‌شود. بارورسازی ابرها در یزد چه تغییرات محسوسی برای مردم منطقه به همراه داشته است؟

همان‌طور که اشاره شد باروری ابرها در یک منطقه معمولا 10 تا 20 درصد متوسط بارش آن منطقه باعث افزایش بارش می‌شود. حال در جایی مثل استان یزد با متوسط بارش 100 میلی‌متر می‌توان انتظار داشت حدود 10 تا 20 میلی‌متر افزایش بارش ایجاد شده باشد. البته هر ساله عملیات‌هایی که روی استان یزد شده، ارزیابی و نتایج آن منتشر شده است. این نتایج نشان می‌دهد در سال‌های خشکسالی به همان نسبت راندمان باروری ابرها هم در آن منطقه کاهش می‌یابد که متاسفانه استان یزد طی چند سال متمادی درگیر خشکسالی است. نکته دیگر این‌که باروری ابرها در مناطق کوهستانی بهتر نتیجه می‌دهد، بنابراین در استان یزد معمولا تلاش می‌شود عملیات باروری ابرها روی ارتفاعات شیرکوه انجام شود. البته در این زمینه باید اطلاع‌رسانی بیشتر شود که برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام داده‌ایم تا ان‌شاالله از این پس مردم را بیشتر در جریان نتایج کارمان قرار دهیم.

به نظر می‌رسد با اطلاع‌رسانی درست، مردم بیش از گذشته با نقش شما و حداکثر توانایی‌هایتان در افزایش بارندگی‌ها آشنا شوند. در حال حاضر که همین مردم یزد هم به کار شما اعتماد ندارند. آیا برآیند عملکرد شما در این شهر باعث شده است ذخایر زیرزمینی این منطقه افزایش پیدا کند و به این ترتیب قنات‌ها احیا شوند؟

نتایج ارزیابی‌های ما چنین موضوعی را تایید می‌کند البته باز هم تاکید می‌کنم که در حدود همان متوسط 10 تا 20 درصد افزایش بارش را در این منطقه داشته‌ایم.

در چنین شرایطی آیا این تصور درست است که مجموع آب کره زمین ثابت است، بنابراین اگر با ترفندی بخواهیم در یک جا بیشتر بارش داشته باشیم حق دیگران را سلب کرده و برخلاف عملکرد طبیعت عمل کرده‌ایم؟

از نقطه‌ نظر فیزیک اتمسفر، اهمیت کمی این موضوع ناچیز است چراکه حتی پس از ریزش سنگین باران و برف و وقوع توفان‌ها و کولاک شدید باز هم قسمت بسیار عمده آب و کریستال‌های یخ موجود در ابر در آسمان باقی می‌ماند.

منابع علمی مشخص کرده‌اند که به طور کلی 10 درصد میزان رطوبت هوا به روی زمین بارش می‌کند. در باروری ابرها اگر بتوان 10 تا 15 درصد روی این رطوبت اثر گذاشت تنها یک تا 5‌/‌1 درصد رطوبت موجود در هوا بیشتر در یک منطقه ریزش می‌کند که اگر این مقدار در یک منطقه ریزش نکند، هیچ ضمانتی وجود ندارد که در منطقه پایین دست بارش کند چون در بسیاری از مواقع ابر پس از گذر از ارتفاعات تضعیف شده و رطوبت آن به جو بازمی‌گردد.

بهاره صفوی / گروه دانش

newsQrCode
ارسال نظرات در انتظار بررسی: ۰ انتشار یافته: ۰

نیازمندی ها