منطقه امن برای آهوی ایرانی

پناهگاه حیات‌وحش شیراحمد یکی از بهترین زیستگاه‌های آهو در کشور است که در جنوب شرقی شهر سبزوار در استان خراسان رضوی قرار دارد.

برای بازدید از این منطقه ۲۲ هزار و  ۸۴۷‌هکتاری باید به سبزوار بروید و از آنجا به سوی بردسکن برانید. پس از گذشت تنها ۵ کیلومتر از شهر سبزوار به ابتدای منطقه حفاظت شده در سمت شرق جاده می‌رسید که بازدید از آن با اجازه محیط‌بانی محل ممکن است.

تنها رودخانه دائمی منطقه، کال شور سبزوار است که مرز شمالی منطقه را تشکیل می‌دهد و در سال‌های پرآبی وضعیت خوبی دارد و مورد استفاده حیوانات منطقه و نیز پرندگان آبزی مهاجر است. کال شور مهم‌ترین رود آب شور کویر مرکزی است که از کوه‌های اسدآباد در جنوب مشهد تا قلب دشت کویر ادامه پیدا می‌کند. بزرگ‌ترین چشمه این منطقه هم چشمه آرش در جنوب شرقی منطقه با آب‌دهی ۳ لیتر بر ثانیه است. همچنین یک حلقه چاه هم تقریبا در مرکز منطقه برای آب مورد نیاز حیوانات حفر شده است.

اهمیت اصلی شیراحمد، وجود جمعیت مناسب آهو در آن است. شاید شیراحمد تنها منطقه ایران باشد که جمعیت آهو حتی از ظرفیت طبیعی آن هم بیشتر است و تعداد زیاد آهوها باعث تخریب مراتع و پوشش گیاهی آن شده‌است. در گذشته یوزپلنگ هم در این منطقه وجود داشت، اما پس از انقراض این گربه‌سان در آنجا، امروزه شکارچی طبیعی آهوها از بین رفته است.

سال ۱۳۷۵ منطقه شیراحمد به عنوان منطقه شکار ممنوع اعلام شد و با بهبود وضعیت طبیعی آن 6 سال بعد در خرداد ۱۳۸۱ به عنوان پناهگاه حیات وحش تعیین شد. حفاظت از منطقه تعداد آهوها را به سرعت زیاد کرد به طوری که در سال‌های اخیر تعداد آنها به بیش از 3000 رأس هم رسیده است آن هم در حالی که کارشناسان محیط‌زیست معتقدند این منطقه قابلیت حضور بیش از ۱۵۰۰ آهو را ندارد. این وضعیت باعث شده تا پوشش گیاهی منطقه تخریب شود و آهوها بر اثر کمبود غذا با مشکلات متعدد روبه‌رو شوند. آهوها گاهی هم در جستجوی غذا مزارع کشاورزی اطراف منطقه را غارت می‌کنند.

سال گذشته طرحی برای زنده‌گیری و انتقال حداقل 1000 رأس از این آهوها به زیستگاه‌های یوزپلنگ مثل پارک ملی کویر، منطقه خارتوران شاهرود و میاندشت جاجرم مطرح شد که هنوز به مرحله اجرا در نیامده‌است.

البته نتیجه آخرین برآورد جمعیت وحوش منطقه که در تیرماه امسال صورت گرفت نشان می‌دهد، تعداد آهوها هزار رأس نسبت به سال گذشته کاهش یافته و از حدود ۲۶۵۰ رأس در سال گذشته به حدود ۱۶۵۰ رأس رسیده است. همچنین در سال ۱۳۷۵ برای احیای نسل جبیر (نوعی غزال کوچک‌تر از آهو) در این منطقه ۵ رأس از این حیوان از منطقه نایبندان طبس زنده‌گیری و در یک محوطه 30 هکتاری فنس‌کشی شده در کنار محیط‌بانی منطقه رها شدند. جمعیت این جبیرها اکنون به حدود ۳۰ راس رسیده و برنامه‌ای برای رهاسازی تدریجی این جبیرها در دست اجراست. نسل جبیر در این منطقه از حدود 30 سال پیش بر‌اثر شکار بی‌رویه منقرض شده بود.

به جز آهو و جبیر ، حیوانات دیگری را هم در شیراحمد می‌توان مشاهده کرد از جمله سیاه‌گوش، گربه دشتی، کفتار راه‌راه، گرگ، شغال، روباه، گراز، خارپشت ایرانی، دو نوع خفاش بال سفید و نعل اسبی‌ به‌همراه خزندگانی مثل بزمجه بیابانی خاکستری، انواع آگاما و سوسمار، در کنار مارهایی همچون کورمار سلیمانی، افعی پلنگی و افعی خراسانی. کال‌شور هم محل زمستان‌گذرانی پرندگان مهاجر آب‌زی مثل بوتیمار، حواصیل، آنقوت، خوتکا و انواع مرغابی است.

از میان پرندگان شاخص دیگری که در این منطقه زندگی می‌کنند، انواع جغد، قرقاول، هوبره، کوکر، انواع شب‌گرد، زنبورخوار، چکاوک، کبک، مرغ مینا، سبزه‌قبا، بادخورک و انوع قمری و کبوتر، پرندگان شکاری مثل بالابان، دلیجه، کرکس مصری، سارگپه، عقاب دشتی و عقاب طلایی را می‌توان نام برد. این مجموعه از حیوانات و پرندگان، فرصت مناسبی ‌برای گردشگران طبیعت فراهم کرده است تا گونه‌های مختلف را در یک مکان ببینند.

پوشش گیاهی این منطقه هم بیشتر از گیاهان شورپسند از خانواده‌های گز، بهمنی، غلات و سلمه‌تره است. علاقه‌مندان به گردشگری طبیعت و دیدن انواع گیاهان می‌توانند درختان و درختچه‌های بادام کوهی، بنه، تاغ، گون، درمنه، گز آتشین و گیاهان دیگری چون علف مار، قلیا، پیچک، تلخ‌بیان بیابانی، چوبک، گاو چاق‌کن، گرگ‌تیغ، گل دوقلو، قیچ، گل گزی، کما‌ و آنغوزه را در این منطقه مشاهده کنند.

شیراحمد منطقه‌ای شامل دشت، تپه ماهور و کویر است و ارتفاع آن بین ۹۱۵ تا ۱۳۸۰ متر متغیر است. از نظر اقلیمی مشخصات مناطق خشک کویری را دارد؛ یعنی روزهای گرم و شب‌های سرد. میانگین دمای سالانه ۱۴ درجه، میانگین دمای ماه دی حدود 5‌/‌2 درجه و تیر 29 درجه سانتی‌گراد است. میانگین بارندگی سالانه هم فقط ۱۷۵ میلی‌متر است.

از مهم‌ترین مشکلات شیراحمد حضور شکارچیان غیرقانونی در منطقه است. این منطقه تنها ۸ محیط‌بان دارد که از امکانات چندانی هم برای مقابله با شکارچیان مجهز برخوردار نیستند. سال ۸۴ یکی از محیط‌بانان منطقه به نام حسین صادقی با گلوله شکارچیان غیرقانونی به شهادت رسید.

با این وجود جمعیت کاملا مناسب آهو در منطقه موفقیت این محیط‌بانان را در دفاع از طبیعت و انجام وظیفه خود ثابت می‌کند. از دیگر مسائل منطقه حضور گسترده مردم در فصل گل‌دهی گیاه کما است که مصرف غذایی و دارویی دارد و گفته می‌شود در دفع انگل‌های روده موثر است و طبیعی است که حضور جمعیتی زیاد در یک منطقه به طور همزمان و برای برداشت یک نوع گیاه، به تخریب پوشش گیاهی و ایجاد آلودگی در محیط طبیعی منجر می‌شود.

محسن کاظم‌پور