شیر مادر؛ آب حیات

همه کودکان باید تا 6 ماهگی منحصرا با شیر مادر تغذیه شوند. براین اساس در کشور ما تا 2، 3 سال پیش حدود50 درصد مادران نوزادان خود را تا 6 ماهگی منحصرا با شیر مادر تغذیه می‌کردند اما این میزان طی سال‌های اخیر به شدت کاهش یافته که نگران‌کننده است.

بنابر آمار وزارت بهداشت میزان تداوم تغذیه با شیر مادر به مدت یکسال از 65 درصد در سال ?? به ??درصد در سال 79 رسید و تغذیه انحصاری با شیر مادر در کودکان زیر 6 ماه از حدود ? درصد در سال 70 به 45 درصد در سال 79 رسید. اما این شاخص نتوانست روند صعودی خود را طی کند

در سال 85 مسوولان وزارت بهداشت اعلام کردند که میزان تغذیه انحصاری با شیر مادر در ایران به 29 درصد کاهش یافته است. براساس آمار سال 87 حدود 20 تا 25 درصد نوزادان از تغذیه انحصاری با شیر مادر برخوردار بودند.

آمارهای موجود نشان می‌دهد که کشور ما در بین کشورهای منطقه (که تغذیه با شیر مادر در آنها کم است) جزو بدترین‌هاست و این امر به عوامل مختلف فرهنگی، اجتماعی و اطلاع‌رسانی ضعیف مربوط است. متاسفانه در جامعه ما آموزش‌های لازم در مورد ضرورت تغذیه با شیر مادر به زنان جوان داده نمی‌شود. کارخانه‌های تولید شیرخشک نیز که یکی پس از دیگری در کشور ایجاد می‌شوند و محصولات خود را به مردم تحمیل می‌کنند بخصوص این‌که توان صادرات هم ندارند و این مسائل روزبه‌روز برکاهش تغذیه با شیر مادر در کشور دامن می‌زند.

کاهش مداوم تغذیه با شیر مادر در کشور ما به عوامل مختلفی بستگی دارد، مهم‌ترین مساله ضعف در آموزش است، آموزش و پرورش ما حتی آموزش ناکافی هم در این زمینه ندارد و دانش‌آموزان ما به جای این‌که در مدرسه درس سلامت و زندگی بیاموزند فقط یکسری محفوظات را حفظ می‌کنند در حالی که کشورهای توسعه نیافته‌ای مانند سریلانکا یا کوبا فقط با آموزش در مدارس توانستند بسیاری از شاخص‌های بهداشتی از جمله تغذیه با شیر مادر را ارتقا‌ دهند.

ضعف آموزش به مادران در سیستم بهداشتی ـ درمانی کشور چه در بخش دولتی و چه بخش خصوصی نیز عامل دیگری است که بسیار مشهود است. متاسفانه گروه پزشکی و پرستاری ما در این‌باره آموزش کافی نمی‌بینند و لزوم بازآموزی این گروه‌ها درباره تغذیه با شیر مادر احساس می‌شود. براساس اصول تغذیه با شیر مادر، شیر دادن به نوزادان باید حداکثر نیم ساعت پس از زایمان شروع شود اما آمارها نشان می‌دهد که در کشور ما این میزان تا 9 ساعت پس از زایمان به تاخیر می‌افتد و این امر که به ضعف آموزش و عملکرد پرسنل بیمارستان‌ها مربوط است آثار نامطلوبی را هم از نظر سلامت نوزادان و هم مسائل عاطفی آنها به دنبال دارد.

از سوی دیگر فرهنگ‌سازی در ترویج تغذیه با شیر مادر بسیار مهم است. وقتی یک زن می‌بیند که همه زنان اطرافش اعم از تحصیلکرده و تحصیل‌ نکرده با شیشه به نوزادانشان شیر می‌دهند، تصور می‌کند اصرار او برای تغذیه با شیر مادر اشتباه است در حالی که این احساس اشتباه است و باید عکس این نگاه باشد و اگر کسی حتی یک بار در 6‌‌ ماهگی کودک با شیشه به بچه‌اش شیر بدهد یا تغذیه نوزاد با شیر مادر را تا 2 سالگی قطع کند باید احساس گناه کند.

1. شیر مادر یک منبع غذایی سالم و ایمن برای شیرخواران و بطور آنی در دسترس است و حفاظت فعال در برابر بیماری‌ها را فراهم نموده و شیرخوار را گرم و نزدیک مادر نگه می‌دارد.

2. تغذیه زودرس و انحصاری با شیرمادر در 6 ماه اول عمر و تداوم تغذیه با شیرمادر تا 2 سالگی یا بیشتر همراه با عرضه غذاهای کمکی مناسب و سالم به شیرخوار، حفاظت مطلوبی در برابر خطرات محیطی فراهم می‌کند.

3. در بحران‌ها که شیرخواران و کودکان کم سن در برابر سوءتغذیه، بیماری‌ها و مرگ آسیب‌پذیرند، شیر مادر آنان را فعالانه حفاظت می‌کند. در واقع تغذیه با شیرمادر سپر حفاظتی برای شیرخواران در بحران‌هاست.

4. یک‌پنجم از مرگ‌های نوزادان را می‌توان با شروع زودرس تغذیه انحصاری با شیرمادر (ظرف ساعت اول تولد) پیشگیری نمود.

5. تغذیه با شیرمادر، مداخله‌ای برای حفظ حیات است و حفاظت آن برای خردسال‌ترین شیرخواران در بالاترین حد است.

6. شیرخواران کمتر از 2 ماه محروم از شیرمادر، احتمال مرگشان 6 برابر بیشتر است.

7. شیرمادر از لحاظ تغذیه‌ای کامل است و تمام انرژی، مواد مغذی و مایعات مورد نیاز شیرخوار را در 6 ماه اول فراهم می‌کند.

8. شیر مادر به حفاظت در برابر عفونت‌ها بویژه اسهال و عفونت‌های تنفسی و گوش کمک می‌کند.

9. مادرانی که شیر می‌دهند از لحاظ عاطفی رابطه عمیقی را با کودکان خود برقرار کرده و این امر موجب می‌شود بنیان خانواده‌ها نیز مستحکم‌تر شود.

10. تغذیه با شیر مادر از وزن مادر به صورت تدریجی می‌کاهد و باعث می‌شود از لحاظ ظاهری مادر از زیبایی اندام بیشتری برخوردار شود.

هنگامی که نوزاد متولد می‌شود ایمنی بدن او بسیار ضعیف است. این موضوع او را در مقابل عوامل عفونی خارجی که بویژه در محیط بیمارستان به عنوان آلوده‌ترین محیط دنیا فراوانند، بسیار آسیب‌پذیر می‌سازد. به همین علت نوزاد در مقابل میکروب‌ها، ویروس‌ها، انگل‌ها و قارچ‌های پراکنده در این محیط هیچ‌گونه قدرت دفاعی ندارد و به سرعت به بیماری‌های گوناگون مبتلا می‌شود که آمار مرگ نوزادان در بیمارستان‌ها با این عوامل بسیار بالاست.

‌ترکیب و غلظت آغوز شیر مادر محتوی سلول‌های زنده‌ای است که شمار آنها به هزاران برابر شیر ترشحی در روزهای بعد می‌رسد؛ سلول‌های زنده‌ای که نقش دفاعی نوزاد را در برابر عوامل بیماری‌زا ایفا می‌کنند.

به همین خاطر آغوز شیر مادر آب حیات برای نوزادان در 4 هفته اول تولد محسوب می‌شود زیرا با پوشاندن کامل سطح دستگاه گوارشی موجب می‌شود که میکروب‌ها و ویروس‌ها به سطح مخاط این دستگاه بچسبند و به سایر اعضای بدن نوزاد نفوذ نکنند در حالی که در کودکانی که شیرخشک مصرف می‌کنند این مقاومت وجود نداشته و به همین خاطر این کودکان به طور متوالی بیمار می‌شوند زیرا مواد عفونی به کمک شیر خشک و آب از بین نمی‌روند و با گذر از پوست و جداره دستگاه گوارش وارد خون شیرخوار می‌شوند.

به همین دلیل نوزادان در روزهای اول تولد نیاز مبرم به تغذیه شیر از آغوش مادران دارند زیرا از این طریق میکروب‌های غیر بیماری‌زای بدن مادر به سطح پوست و مخاط دستگاه گوارش و تنفس منتقل می‌شوند و بدن شیرخوار را در مقابل میکروب‌های بیماری‌زای محیط مقاوم می‌کنند.

نکته جالب توجه این است که حتی اگر مادر خود به یک بیماری مبتلا باشد، مواد مقاومت‌زا در بدن مادر تولید پادتن می‌کنند و این پادتن‌ها از طریق شیر به بدن شیرخوار منتقل می‌شود. بنابراین در آغوش گرفتن و تغذیه نوزاد با شیر مادر از ساعت اول عمر نقش عظیمی را در افزایش قدرت دفاعی و پیشگیری از بسیاری بیماری‌های عفونی در بدن کودک ایفا می‌کند. شیر مادر نه تنها بر عفونت‌های دستگاه تنفسی بلکه بر عفونت‌های فراوان دستگاه ادراری، عفونت‌های گوارشی از جمله اسهال و استفراغ، ‌عفونت گوش،‌ مننژیت و بسیاری بیماری‌های دیگر نقش مهارکننده دارد. به این صورت که یا از پیدایش آنها جلوگیری می‌کند و یا پس از ابتلا، شدت آنها را تضعیف کرده و به این ترتیب آمار مرگ نوزادان را تا حد بسیار بالایی کاهش می‌دهد.

نکته دیگر این است که شیر مادر غذای استریلیزه و بدون آلودگی است، در حالی که تغذیه کودک با شیرخشک احتمال عفونت و آلودگی از طریق سرشیشه و شیشه را افزایش می‌دهد. باید توجه داشت که بسیاری از مواد دفاعی زنده و غیرزنده‌ای را که در شیر مادر وجود دارد هرگز نمی‌توان در شیرهای خشک گنجاند.

از سوی دیگر بسیاری از عوارض بهداشتی و سلامت که در دوران میانسالی و جوانی و سالمندی گریبانگیر افراد می‌شود ریشه در اضافه وزن و چاقی دوران کودکی دارد. تغذیه نوزاد با شیر مادر، خطر ابتلا به چاقی را تا یک‌سوم در دوران کودکی کاهش می‌دهد و اثرات مفیدی در زندگی آتی و دوران بزرگسالی او به همراه خواهد داشت. اگر مادران کودکان را با شیر خود تغذیه کنند میزان چاقی‌های بزرگسالی در نسل‌های آینده بین 10 تا 15درصد کاهش خواهد یافت.