گمشده امروز ما

منظورم از «اخلاق» در این بحث «عمل اخلاقی» است که میتوان درباره خوب یا بد بودن آن قضاوت کرد، نه مجموعهای از خلقیات یا صفات اخلاقی. درباره ملاک اخلاقی بودن یک رفتار، اختلاف نظرهایی وجود دارد. بعضی آن را در برابر «فعل طبیعی» دانستهاند و گفتهاند رفتار اخلاقی «رفتاری است که هدف انسان از آن، غیر خودش باشد.» عدهای مانند کانت، وجدان را معیار فعل اخلاقی معرفی کردهاند. بر اساس نظر این گروه، هر کاری که به خاطر انگیزهای غیر از «انجام تکلیف» صورت بگیرد هر چند انگیزه آن علاقه به غیر خود باشد، کاری شریف و اخلاقی نیست و گروهی نیز «عقل» را ریشه رفتار اخلاقی دانستهاند. شهید مطهری که از این گروه به شمار میرود بر این باور است که عقل، منافع و مصالح خود را میسنجد و بر آن اساس عمل میکند و اخلاق یعنی آن سلسله اصولی که منافع افراد را بهتر از همه تامین میکند. البته روشن است که منافع مورد نظر شهید مطهری، منافع زودگذر و دنیایی نیست، بلکه منافع واقعی است که سعادت و کمال انسان را تضمین کند. بنابراین تعاریف، رفتار غیراخلاقی رفتاری است که یا برای خود باشد، یا انگیزهای غیر از تکلیف داشته باشد و یا غیرعقلانی باشد. تعریف رفتار غیراخلاقی هرچه باشد معالاسف این روزها و در کوران رقابتهای انتخاباتی شاهد آن و تکرارش هستیم. افراط در نفی دیگری نه دیگران! دعوت مبالغهآمیز به خود، سیاه نشان دادن اوضاع کشور و دادن وعدههای آنچنانی، بازاری درست کرده است که تنها متاع نایاب، کمیاب و یا گمشده ما در آن اخلاق است و انصاف و مروت. آیا کسانی که امروز وارد این رقابت شدهاند، اولین مسوولیتشان است که میخواهند تجربه کنند یا پیش از این مسوولیت و چه بسا مسوولیتهایی داشتهاند؟ آیا دوران مدیریت آنها در مسوولیتهایی به مراتب کوچکتر از ریاست امور اجرایی امروز کشور، دورانی بینقص بوده است؟ آیا منتقدان امروز چنین نقدهایی را بر مدیریت پیشین خود برمیتابند؟ این دوران به پایان خواهد رسید و کمتر از یک ماه دیگر، تکلیف ریاست جمهوری دور دهم نیز روشن خواهد شد و آنگاه ما میمانیم و رفتارمان که تکلیف آن نیز روزی روشن خواهد شد. امیر کلام علی بن ابیطالب (ع) میفرماید: «واجعل نفسک میزانا لغیرک.» خود را ملاک برای غیر خودت قرار بده. براستی اگر شیعیان امام علی (ع) فقط این سخن مولا را، مبنای عمل قرار دهند و آنچه برای خود میپسندند برای دیگران نیز بپسندند و آنچه بر خود روا نمیدارند بر دیگران نیز روا ندارند، وضعیت جامعه ما چگونه خواهد بود؟ مهدی فضائلی