اسلا‌م؛ ایدئولوژی دولت ساز

هیچ پژوهشی درباره تاریخ و اندیشه معاصر نمیتواند بحث سنت و تجدد را نادیده بگیرد. بسیاری وضعیت ما را دوران گذار از اولی به دومی دانستهاند. گذاری که با گسترش ساخت دولت ملت به سرزمینهای غیراروپایی آغاز شده است. ابتدا تصور میشد این گذار در مسیری خطی صورت خواهد گرفت، اما ظهور انقلاب اسلامی نه تنها بر این پندار خط بطلان کشید که منشاء الهام بسیاری از تحقیقات در حوزه اندیشه، تاریخ و جامعهشناسی شد. همراه با این نهادها، مفاهیم جدیدی هم به حوزه اندیشه وارد شد که نسبت آنها با اندیشه قدیم و سنتی مهمترین پرسش حوزه فکر ایرانیان شد؛ ایرانیانی که یگانه ابزار اصیلشان برای پاسخگویی اجتهاد بود. کتاب سیدعلی میرموسوی تلاشی است برای نشان دادن تحولات و فراز و نشیبهایی که گفتمان اجتهاد در پاسخگویی به اندیشه و نهادهای سیاسی مدرن از سر گذرانده است. انقلاب اسلامی ایران را باید مهمترین تحول سیاسی نه تنها در تاریخ ایران که در شیعه به حساب آورد؛ نقطهعطفی که نه تنها روحانیت شیعه رهبری انقلاب را به دست گرفت، بلکه خود مذهب در مقام ایدئولوژی قرار گرفت. پیش از این شیعیان در جهان اسلام چنان در اقلیت بودند که توانایی تشکیل حکومت نداشتند. در دوران معاصر هم تا پیش از انقلاب اسلامی ایران دولتهای مدرن خصلتی غیرمذهبی داشتند. تاسیس حکومتی که مبنای خود را مذهب قرار میدهد هم ساختار دولت را دگرگون میکند و هم بر ساختار مذهب تاثیر میگذارد. کتاب اسلام، سنت و دولت مدرن هم این دو مساله یعنی نوسازی دولت و تحول در اندیشه سیاسی معاصر شیعه را در مرکز توجه خود قرار داده است. نویسنده در این کتاب سعی کرده است منطق حاکم بر خردورزیهای سیاسی مجتهدان و تحول آن را تبیین کند. روش کتاب، بررسی گفتمانی است و سیدعلی میرموسوی نویسنده کتاب، اجتهاد را به مثابه یک گفتمان در نظر گرفته و سعی کرده است خصوصیات اساسی آن و روابطاش با قدرت را بررسی کند. از سوی دیگر در این کتاب ساخت و تبار دولت قدیم و رابطه آن با اجتهاد، تجربه دولت مدرن در ایران معاصر را هم بررسی کرده است. به گمان او با ظهور دولت مدرن در ایران، پارهای از نهادهای دولت مدرن به ایران انتقال یافتند آن هم در شرایطی که سنت تفکر سیاسی در ایران فاقد توانایی لازم برای زایش و نو شدن بود.