رنج نقش بر فرش

سال‌هاست وقتی سخن از فرش، گلیم و گبه به میان می‌آید، همه از هنری ارزآور و اشتغال‌زا سخن می‌گویند که می‌تواند علاوه بر رفع بیکاری در مناطق مختلف کشور، وابستگی به نفت را هم به‌شدت کاهش دهد. اما اینها همه در حد حرف‌های شیرین هستند و بی‌توجهی به وضعیت بافندگان و بازار کار و تعطیلی کارگاه‌ها موجب شده تا این هنر رو به زوال و فراموشی برود. در ایران استان‌های زیادی هستند که هر‌کدام در تولید فرش دستباف به‌عنوان یک قطب و برند به‌شمار می‌آیند. از آذری‌ها و زنجان و اردبیل و همدان گرفته تا کاشان و خراسان و فارس و کرمان. در این میان یزد و فرش خاطره‌هایش زبانزد جهانیان است. یزد از گذشته‌های بسیار دور یکی از مراکز مهم نساجی ایران بوده و در آن بافت پارچه‌های ابریشمی و شال مرسوم بوده است. مارکوپولو در سفری که سال ۱۲۷۱ میلادی به اتفاق پدرش به صحرای گبی و سرزمین تاتارها داشت، از این شهر هم دیدن کرد که در سفرنامه خود از پارچه‌های زربافت و کار نساجان یزدی نام می‌برد.

۸ساعت کار و هیچ

در استان یزد برای بررسی وضعیت هنر فرشبافی باید مستقیم به اردکان رفت. فرش دستباف این منطقه با ویژگی‌های منحصربه‌فرد، همیشه از ظرفیت بالایی برای عرضه در بازارهای جهانی برخوردار بوده است. مواد اولیه فرش اردکان؛ پشم، کرک، ابریشم طبیعی و پنبه هستند که همین باعث شده شهرت جهانی داشته باشد.براساس آمارها چیزی حدود ۵۰‌هزار بافنده قالی در یزد حاضر هستند که در طول سال بیش از ۲۰۰‌هزار مترمربع فرش می‌بافند. تامین نشدن نیازهای زندگی موجب شده برخی از بافندگان یزدی برای استان‌های دیگر و به نام آنها فرش ببافند.در سال‌های اخیر با گران شدن مواد‌اولیه و همچنین پایین آمدن قدرت خرید فرش در بازار، گردانندگان کارگاه‌های قالیبافی با دشواری‌های زیادی مواجه شده‌اند. هرچند آنها می‌گویند دستمزدها هم افزایش یافته، ولی در مقایسه با تورم باید گفت فرشبافان مفت‌ترین کارگران هستند.بالا بودن سن بافندگان نشان می‌دهد که دیگر پسران و دخترکان نوجوان علاقه‌ای برای آموختن هنر فرشبافی و فعالیت در این حوزه ندارند.
در حال حاضر بیشتر قالیبافان بین ۵۰ تا ۶۵ سال دارند که بی‌شک کار از روی ناچاری است. دستمزد قالیبافان که تقریبا همه آنها زن هستند، براساس هر رج حساب می‌شود که بین ۱۷ تا ۲۰‌هزار تومان است و اگر بافنده‌ای ماهر باشد، می‌تواند در یک ساعت یک رج را تمام کند.با یک حساب سرانگشتی و در بهترین حالت یک بافنده حرفه‌ای با ۸ ساعت کار مداوم روزانه ۱۶۰هزار تومان درآمد خواهد داشت.وقتی از روزی ۸ ساعت کار بافندگی فرش صحبت می‌شود منظور کاری بسیار دشوار است که کمتر کسی می‌تواند این روند را ادامه دهد. ضمن این‌که اگر این کار در ۲۰ تا ۲۵ روز از ماه که کارگاه‌ها فعال هستند ادامه داشته باشد باز هم کمتر از‌ پنج میلیون تومان درآمد دارد. وقتی جوانان چنین شرایطی را می‌بینند به‌هیچ‌وجه حتی سعی نمی‌کنند به این حرفه و هنر نزدیک شوند چه برسد به انتخاب آن به‌عنوان یک شغل ثابت.

هنری که دیده نمی‌شود

با این همه بی توجهی به هنر فرش بافی در حال حاضر یزد جزو پنج استان برتر کشور در زمینه قالیبافی قرار دارد.جالب است بدانیم پنج میلیون تومان یک عدد ماورایی به‌شمار می‌آید و قالیبافان یزدی تقریبا سه میلیون تومان در ماه دستمزد می‌گیرند. حتی به‌گفته فعالان این عرصه تعداد زیادی از خانم‌ها حدود یک میلیون تومان دریافتی دارند.آن‌طور که کارگاه‌داران عنوان می‌کنند در برخی از کارگاه‌های فرشبافی، اغلب زنان خانه‌داری که به‌دلایل مختلف امکان ۲۰۰ ساعت کار در ماه را ندارند، مشغول به کار هستند و بین ۸۰ تا ۱۰۰ ساعت کار می‌کنند. آنها زیر یک میلیون تومان حقوق دریافت می‌کنند و گرانی مواد اولیه، قیمت ارزان فرش و موارد دیگر اجازه پرداخت دستمزد بیشتر را نمی‌دهد.شاید چسباندن واژه «سرگرمی» فقط بهانه‌ای باشد که بافندگان فرش خودشان را راضی نگه دارند، ولی وقتی قرار است فرش ایران بازارهای جهانی را تسخیر کند یا هنر ایرانی در تمام دنیا در معرض دید عموم قرار گیرد، هرگز نمی‌توان به این صورت پیش رفت.
فعالیت ۵۰هزار نفر و تولید ۲۰۰هزار مترمربع فرش دستباف حتما نیازمند یک توجه ویژه است. موضوعی که رئیس اتحادیه فروشندگان و تولیدکنندگان فرش دستباف یزد با اشاره به این‌که استقبال بازار داخل از فرش یزدی به‌دلیل کیفیت بالای بافت و حفظ اصالت زیاد است، می‌گوید: «بازار داخل کشش افزایش قیمت را ندارد و باعث می‌شود در کنار هزینه‌های سنگین تأمین مواد اولیه، مزد کارگران افزایش چندانی نداشته باشد.»
علیرضا نیکخواه با تاکید بر این‌که قالیبافان یزدی از گذشته سالم‌باف بودند که همین موضوع باعث دیرتر بافته شدن فرش می‌شود، ادامه می‌دهد: «کیفیت فرش‌ها بسیار بالاست، چون گره‌ها یکی‌یکی در جای خود قرار می‌گرفتند و در کنار تراکم مناسب قالی، زیبایی بیشتری نیز به نقشه آن می‌دادند.»
اگر بدانیم فرش یزدی در پایین‌ترین قیمت در حال معامله است و سود چندانی به کارگاه‌داران نمی‌رساند، آن‌وقت راحت‌تر متوجه می‌شویم که این وضعیت به کاهش بافندگان و پایین آمدن کیفیت بافت منجر می‌شود. در شرایطی که قالیبافان یزدی، هنرمندانی ماهر و چیره‌دست هستند.
رئیس اتحادیه فروشندگان و تولیدکنندگان فرش دستباف یزد با گریزی به وضعیت بازار و قیمت‌ها می‌گوید: «با هنر دست فرشبافان ماهر و نقش اصیل یزدی یک تخته فرش ۱۲ متری کرم رنگ این منطقه، ۷۵میلیون تومان، یک تخته ۹ متری کرم ۵۰‌میلیون تومان و یک تخته فرش ۶ متری کرم ۳۰‌میلیون تومان در بازار به فروش می‌رسد.»