چالش جهانی کاهش جمعیت و پیری

بیشتر داده‌های جمعیت‌شناسی حاکی از آن است باوجود نگرانی‌های قبلی در مورد بحران افزایش جمعیت، مشکل بزرگ‌تر در بیشتر مناطق کره زمین کاهش تعداد نوزادان خواهد بود.

داده‌های حاصل از مطالعات به‌ وضوح این پدیده را نشان می‌دهد. در ژاپن مردم بیشتر از تهیه پوشک برای نوزادان برای سالمندان پوشک تهیه می‌کنند.

چین که مدت‌ها سیاست تک‌ فرزندی را اجرا می‌کرد به‌تازگی محدودیت تعداد فرزندان در خانواده را به سه فرزند افزایش داده است.

این کشور انتظار دارد جمعیتش تا سال2030 به اوج برسد و سپس روندی کاهشی پیدا کند. نرخ رشد جمعیت در ایالات‌ متحده نیز به یکی از پایین‌ترین سطوح خود در تاریخ این کشور رسیده و یادآور دوران رکود بزرگ است.

نتایج مطالعه جدیدی که در نشریه«npj Urban Sustainability» منتشر شد، آینده کاهش جمعیت و چگونگی تأثیر آن بر اهداف توسعه پایدار را موردبررسی قرار داده است.

این مطالعه با استفاده از داده‌های جمعیتی که در گزارش‌های سازمان ملل ارائه‌شده، استدلال می‌کند مشکل کمبود جمعیت دولایه است: جمعیت جهان به‌طور همزمان در حال کاهش‌یافتن و پیر شدن است.

محققان دست‌اندرکار در این مطالعه می‌نویسند:«افراد بالای 65سال در سطح جهان، سریع‌ترین رشد جمعیت را دارند و در سال2019 برای اولین بار در تاریخ بشر، جمعیت این گروه از جمعیت کودکان زیر پنج سال بیشتر شد. در سال2020 میلادی، 728 میلیون نفر یعنی 9درصد جمعیت جهان، بالای 65سال داشته‌اند.پیش‌بینی می‌شود جمعیت این گروه سنی در سال 1429شمسی/ 2050 میلادی به بیش از دو برابر افزایش یابد و با نرخ باروری متوسط به 1.55 میلیارد نفر یعنی معادل 16درصد جمعیت جهان برسد. »

این تغییرات به‌طور مساوی در سراسر کره زمین گسترش نخواهد یافت. اروپا، آسیا و آمریکای شمالی مناطقی هستند که تا سال2050، بیشترین افزایش جمعیت سالخورده را شاهد خواهند بود. این در حالی است که بیشتر کشورها در قاره آفریقا همچنان جمعیت نسبتا جوانی خواهند داشت.

تأثیر بسیار زیاد شهرنشینی

یک معیار اصلی برای درک تغییرات جمعیت، میزان باروری در سطح جانشینی است. سطح جانشینی عبارت از متوسط تعداد کودکانی است که باید برای ثابت نگه‌داشتن جمعیت از یک زن متولد شوند. این میزان تقریبا برابر با 2.1 است؛ یعنی دو فرزند جایگزین مادر و پدر می‌شوند و یک‌دهم نیز به این عدد افزوده می‌شود زیرا همه کودکان تا بزرگسالی زنده نمی‌مانند.

در ده‌ها کشور، به‌ویژه در اروپا و آسیای شرقی، نرخ جانشینی به کمتر از 1.5 رسیده است. یکی از دلایل کاهش این نرخ، سرعت‌گرفتن شهرنشینی است.

در سال 1329/ 1950، حدود یک‌سوم انسان‌ها در مناطق شهری زندگی می‌کردند اما پیش‌بینی می‌شود این نسبت تا سال 1429/ 2050 دو برابر شود؛ به این معنا که تا آن زمان حدود هفت‌میلیارد نفر در شهرها زندگی خواهند کرد.

بسیاری از افراد برای یافتن فرصت‌های شغلی در اقتصاد جهانی‌ای که به شکلی فزاینده بر صنعت و فناوری متمرکز شده ، زندگی در شهرها را ترجیح می‌دهند.

شهرنشینی به دو شکل اساسی بر میزان جمعیت جهان تأثیر می‌گذارد. یکی از دلایل این تأثیرگذاری این است که ساکنان شهرها به دلایلی مانند هزینه‌های بالاتر زندگی، دسترسی آسان‌تر به روش‌های پیشگیری از بارداری و نیز متمرکزشدن زنان شهری بر شغل که باعث می‌شود از فرزندآوری چشم‌پوشی کنند یا آن را به تأخیر بیندازند، تعداد فرزندان کمتری دارند.

همچنین انگیزه‌ها برای فرزندآوری در زندگی شهری با زندگی روستایی متفاوت است: در مناطق روستایی خانواده‌ها ممکن است از داشتن فرزندان بیشتر بهره ببرند اما در شهرها چنین چیزی صدق نمی‌کند. این موضوع تا حدودی توضیح می‌دهد چرا چین در دهه 1360/1980 تصمیم گرفت سیاست تک‌فرزندی خود را برای خانواده‌های روستایی تعدیل کند.

شهرنشینی همچنین به‌دلیل افزایش ثروت و دسترسی به خدمات بهداشتی، میزان مرگ‌ومیر را کاهش می‌دهد. بنابراین، افراد بالغ فرزندان کمتر و با عمر طولانی‌تری دارند.

محققان خاطرنشان می‌کنند افزایش نسبت جمعیت سالمندان در یك كشور می‌تواند فشار اقتصادی و اجتماعی بیشتری را بر جمعیت در سن كار تحمیل كند؛ شرایطی که به‌خودی‌خود باعث كاهش بیشتر زادوولد یا به تعویق انداختن فرزندآوری می‌شود و بنابراین می‌تواند نرخ باروری را حتی به پایین‌تر از میزان کنونی آن نیز برساند.

پاداش برای فرزندآوری

مواجهه با مشکل پیرشدن و کاهش جمعیت، برخی کشورها را بر آن داشته تا سیاست‌هایی مانند پاداش برای فرزندآوری، پرداخت یارانه برای مراقبت از کودک و مرخصی زایمان باحقوق برای پدر و مادر را برای افزایش نرخ باروری در پیش بگیرند.

در صورت موفقیت چنین سیاست‌هایی، می‌توان به شروع مرحله جدید جمعیتی که در این مطالعه «ساعت شنی آسیب‌ پذیر» نامیده شده و مشخصه آن مرگ‌ومیر کم اما باروری زیاد است، امیدوار بود. این رویکردها می‌تواند به ایجاد ترکیب جمعیتی‌ای منجر شود که در آن تعداد افراد جوان و سالخورده زیاد اما جمعیت افراد بالغ در سن کار نسبتا اندک است.

محققان در عین حال می‌گویند تغییرات جمعیتی روندی پیچیده است و هنوز چیزهای زیادی در مورد چگونگی تأثیر عواملی مانند شهرنشینی نه‌فقط بر سطح جمعیت بلکه بر محیط و شرایط اقتصادی ــ اجتماعی جهان نامشخص است.

این تحقیق نتیجه‌گیری می‌کند:«با توجه به‌سرعت زیاد تغییرات جمعیتی به‌ویژه با توجه به این‌که ممکن است روند پیری و کاهش جمعیت در آمارهای رسمی دست‌کم گرفته شود به اقدامات فوری نیاز است.»

یاسمین مشرف - دانش / روزنامه جام جم

منبع: bigthink.com