یک گام راهبردی

ایران در برجام محدودیت‌هایی را به مدت 8‌تا‌15‌سال در حوزه تحقیق و توسعه پذیرفته است که در ضمیمه یک برجام به تفصیل شرح داده شده است. اما با گام سوم که جزئیات آن امروز از سوی سخنگوی سازمان انرژی اتمی بیان می‌شود، محدودیت‌ها برداشته شده و ایران می‌تواند بدون حد و مرز برجامی در این‌زمینه عمل کند.
رئیس‌جمهور: تمام محدودیت‌های تحقیق و توسعه را کنار می‌گذاریم
حسن روحانی، چهارشنبه‌شب در نشست خبری که پس از جلسه سران قوا داشت با اشاره به گام سوم گفت: در گام سوم سازمان انرژی اتمی موظف است در زمینه تحقیق و توسعه هر آنچه نیاز فنی کشور است، بلافاصله شروع کند و تمام تعهداتی که در زمینه تحقیق و توسعه در برجام مد نظر بوده را کنار بگذارد و شاهد گسترش در حوزه تحقیق و توسعه در زمینه انواع سانتریفیوژهای جدید باشیم و هر آنچه برای غنی‌سازی نیاز داریم را سازمان انرژی انجام دهد و شاهد سرعت عمل در این زمینه باشیم.
روحانی با بیان این‌که این کار، گام بسیار بلندی است که جمهوری اسلامی ایران برمی‌دارد، افزود: برای این‌که مردم مطلع باشند، بخش عمده مذاکرات با 1+5 و با شش قدرت بزرگ برای زمان‌بندی تحقیق و توسعه بود که زمان‌بندی تحقیق و توسعه طی سال‌های گوناگون چگونه باشد.
رئیس‌جمهور تصریح کرد: تمام این زمان‌بندی‌هایی که در برجام مورد تعهد ما، برای تحقیق و توسعه بود، از روز جمعه به طور کامل برداشته می‌شود و هر آنچه از لحاظ فنی و از لحاظ پیشرفت در زمینه فناوری هسته‌ای مورد نیاز است، با نظارت آژانس و در چارچوب حرکت صلح‌آمیز انجام خواهیم داد و در عین حال دو ماه هم به کشورهای 1+4 فرصت می‌دهیم اگر توانستیم به توافق برسیم، در شرایط توافق ممکن است به تعهدات برجامی برگردیم. روحانی جزئیات بیشتری از این گام نگفت، اما علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی در همان نشست خبری با اشاره به به‌کارگیری زنجیره‌های نسل جدید در فناوری هسته‌ای گفت: با زنجیره‌های نسل جدید می‌توان تحولی بنیادین را در این فناوری شاهد بود و این حرکت اهمیت بسیار دارد. لاریجانی افزود: زنجیره‌های نسل جدید، موجب تحول بیشتر و سرعت کار در زمان‌های پیش رو می‌شو‌د. وی در این سخنان اشاره‌ای به نام هیچ‌یک از سانتریفیوژهای نسل جدید نکرد، اما ایران 20 فروردین با دستور رئیس‌جمهور، نصب زنجیره 20 تایی سانتریفیوژ آی.آر.6 را در نطنز آغاز کرد و همین مساله باعث شده تا برخی معتقد باشند یکی از گزینه‌های ایران در زمینه تحقیق و توسعه مربوط به زنجیره‌ای از این سانتریفیوژ باشد که بازده آنها حدودا ده برابر مدل‌های آی.آر.1 است که در حال حاضر از سوی ایران استفاده می‌شود.
همان‌طور که گفته شد، جزئیات این گام امروز توسط سخنگوی سازمان انرژی اتمی اعلام می‌شود، اما در حال حاضر این مطلب را می‌توان گفت که در صورت برداشته شدن محدودیت‌ها در این حوزه، همان‌طور که رئیس‌جمهور اعلام کرد، این گام بسیار تاثیرگذاری خواهد بود و به لحاظ راهبردی اهمیت بالایی دارد. در همین زمینه ذکر این نکته کافی است که در دو گام قبلی که ایران در خصوص کنار گذاشتن سقف و میزان ذخایر غنی‌شده برداشت در صورت اجرایی شدن تعهدات اروپا، این گام‌ها کاملا قابل بازگشت است، اما درخصوص این گام حتی در صورت توقف نیز نتایج علمی حاصل شده همچنان پابرجا خواهد بود.
جام‌جم در خصوص اهمیت راهبردی گام سوم، با چند نفر از کارشناسان گفت‌وگو کرده است:

واکنش تکراری اروپا
وزارت خارجه فرانسه روز پنجشنبه در بیانیه‌ای از تهران خواست تا به تعهدات خود در توافق برجام متعهد باشد.
آگنس وان در مول، سخنگوی وزارت خارجه فرانسه در پاسخ به خبرنگاران گفت: ایران باید از انجام هرگونه اقدامی که ناقض تعهدات توافق هسته‌ای است، خودداری کند، زیرا ممکن است این اقدامات تلاش‌های تنش‌زدایی را دچار اخلال کند.
وی افزود: پاریس در مورد گام سوم ایران با شرکای خود و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گفت‌وگو خواهد کرد.
اتحادیه اروپا نیز در واکنش به گام سوم از ایران خواست که به تعهدات خود در برجام بازگردد.
کالوس مارتین روئیز د گوردخوئلا، سخنگوی کمیسیون اروپا تصریح کرد: ما این فعالیت‌ها را ناسازگار با برجام قلمداد می‌کنیم. ما در همین چارچوب از ایران می‌خواهیم که این گام را بازگردانده و از اقدامات بیشتری که توافق هسته‌ای را تضعیف می‌کند، خودداری کند.
وزارت خارجه انگلیس نیز تصمیم ایران برای متوقف کردن محدودیت‌های تحقیقات و توسعه برنامه هسته‌ای را بسیار نگران‌کننده دانست و سخنگوی این وزارتخانه گفت: عملیاتی کردن سومین گام کاهش تعهدات در قبال توافق هسته‌ای به‌ویژه در زمانی که ما، شرکای اروپایی و بین‌المللی برای کاهش تنش‌ها با ایران تلاش می‌کنیم بسیار ناامید‌کننده است.

تقویت زیرساخت‌های هسته‌ای ‌
حسین آبنیکی/ کارشناس مسائل هسته‌ای
گام سوم برای کنار گذاشتن محدودیت‌های تحقیقاتی، یک عنوان کلی است و فعالیت‌های دقیقی که ذیل این موضوع معرفی خواهد شد، مشخص خواهد کرد چقدر این گام تعیین‌کننده خواهد بود.
به هر حال این گام، این ظرفیت را دارد که برخی محدودیت‌ها را که در عرصه تحقیق و توسعه پذیرفته‌ایم کنار بگذاریم و اگر فعالیت‌هایی که در این زمینه تعریف می‌شود فعالیت‌های جدی و اساسی باشد می‌تواند گام مهم و موثری باشد، اما اگر فعالیت‌های جدی تعریف نکنیم شاید اتفاق فوق‌العاده‌ای نیفتد. باید امیدوار بود دولت و سازمان انرژی اتمی، اقدامات اساسی و جدی را در این حوزه تعریف کنند که برخی از آنها می‌‌تواند راه‌اندازی زنجیره‌های جدید ماشین‌های آی.آر.6 و آی.آر.8 باشد که تولید این ماشین‌ها در سطح یک یا چند زنجیره پایلوت و آزمایشی، می‌تواند بسیار مهم باشد. کنار گذاشتن محدودیت‌ها در توسعه روش‌های جدیدی که در جداسازی و ایزوتوپ‌ها مطرح است و همچنین تحقیق و توسعه در حوزه مواد شکافت‌پذیر از دیگر مواردی است که می‌تواند ذیل گام جدید ایران تعریف شود. همچنین یکی دیگر از اقداماتی که می‌توان انجام داد در حوزه زیردریایی‌های هسته‌ای است که قبلا مجلس هم به سازمان انرژی اتمی تکلیف کرده بود و رئیس‌جمهور هم دستور داده بود اما اقدامات فنی موثری در این زمینه شاهد نبودیم. در مجموع می‌توان گفت اگر اقدامات جدی تعریف شود هم زیرساخت‌های هسته‌ای کشور تقویت می‌شود و هم به اهداف خود برای وادار کردن طرف مقابل به عملیاتی کردن تعهداتش نزدیک می‌شویم، اما اگر اقدامات ما در حد شعار باقی بماند گام سوم تاثیر چندانی نخواهد داشت.

حرکت لاک‌پشتی، تاثیری ندارد
فواد ایزدی / استاد دانشگاه
فعالیت‌های تحقیق و توسعه در حوزه هسته‌ای، ذیل برجام تا حدود زیادی تعطیل شد و اگر اظهارات رئیس‌جمهور به درستی اجرا و همه محدودیت‌های این بخش برداشته شود و فعالیت‌های دانشمندان هسته‌ای که چند سال است کم و بیش کار جدی انجام نمی‌دهند به حالت طبیعی برگردد، این اقدام، می‌تواند اقدام خوبی باشد، زیرا کشور ما یکی از اعضای ان.پی.تی است و می‌تواند در حوزه فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای تحقیق داشته باشد و ما به این کار نیاز داریم. بخشی از این محدودیت‌ها در آزمایش نسل‌های جدید سانتریفیوژهاست که بر اساس برجام، کم و بیش متوقف شده است. ایران نیاز دارد در حوزه سانتریفیوژها روی نسل‌های جدیدتر و قوی‌تر کار کند. امروز قرار است سخنگوی سازمان انرژی اتمی جزئیات این گام را اعلام کند و امید است واقعا محدودیت‌ها برداشته شود و کشور به صورت جدی به حالت طبیعی فعالیت هسته‌ای برگردد. اما مشکل این است که ما در دو مرحله گذشته، قدم‌های لاک‌پشتی برداشتیم و از یک سو اعلام کردیم به تعهداتمان پایبند نیستیم، اما از سوی دیگر کار جدی انجام ندادیم. برآورد طرف مقابل هم این است که ایران اقدام جدی انجام نداده است و در همین زمینه می‌توان به صحبت چندی قبل خانم موگرینی اشاره کرد که در پاسخ به سوالی درباره واکنش اروپا به اقدامات ایران، گفت ایران کار خاصی نکرده که بخواهیم پاسخ خاصی بدهیم. تا زمانی که برآورد آنها این باشد که ایران شعار می‌دهد، اما کاری نمی‌کند دست به اقدام جدی در زمینه تعهداتشان نخواهند زد، زیرا شرایط فعلی برای آنها ایده‌آل است و در حالی که ایران به تعهداتش عمل کرده و محدودیت‌ها را پذیرفته، آنها هیچ هزینه‌ای نمی‌کنند. بنابراین دولت باید با توجه به تجربیات چند سال گذشته تصمیم بگیرد و شک و شبهه‌ها درباره مذاکره با آمریکا را کنار بگذارد، زیرا نه آمریکا علاقه‌مند به حل مشکلات با ایران از طریق مذاکره است و نه سایر کشورها از جمله فرانسه قدرت دارند در این زمینه کاری کنند. در روزهای اخیر دیدیم آمریکا طرح فرانسه را هم نپذیرفت و به این کشور دهن‌کجی کرد.
دولت باید بر اساس این تحولات به یقین رسیده باشد و به سمت خروج واقعی از برجام برود، زیرا این توافق اصلا به درد کشور نخورد.

اهداف غیرهسته‌ای گام سوم
فریدون عباسی/ رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی
در مورد گام سوم کاهش تعهدات برجامی این سوال مطرح است که این مرحله را با چه معیاری باید مقایسه کنیم. واقعیت آن است در دو سه سالی که از امضای توافق برجام گذشته است در دانشگاه و مراکز علمی و تحقیقاتی، پژوهش‌هایی صورت گرفته اما ما متوجه شدیم بیش از آنچه در برجام تعهد دادیم مجبوریم که محدودیت‌ها را بر خودمان اعمال کنیم. طبعا این نوع برخورد باعث می‌شود دشمن هیچ امتیازی به ما ندهد و طرف‌های غربی هم اساسا هیچ پایبندی به برجام از خود نشان ندهند. آنها قرار بود 12 تعهد خود را اجرایی کنند اما به هیچ‌یک عمل نکردند. در مقابل، اروپایی‌‌ها نه‌تنها عمل به تعهدات خود را به فراموشی سپردند بلکه می‌خواهند روند کاهش تعهدات برجامی ما را با موضوع اینستکس متوقف کنند. در صورتی که اینستکس هیچ ربطی به حقوق ما در برجام ندارد و در این زمینه هم سر و صدای زیادی مطرح می‌شود با این هدف که یک کار کوچک را اقدامی بزرگ جلوه دهند. نکته دیگر این که ضرورت پیشبرد تحقیق و توسعه فعالیت‌های هسته‌ای، براساس نامه رهبر معظم انقلاب به رئیس‌جمهور برای پذیرش برجام از قبل وجود داشت و سازمان از همان موقع متعهد بود که تحقیقات هسته‌ای را انجام بدهد. بنابراین اتفاق تازه‌ای نیفتاده و کاری که از قبل اجازه داده شده بود در حال حاضر به عنوان گام سوم مطرح شده است. این فرآیند بیش از آن‌که رنگ و بوی هسته‌ای داشته باشد اهداف سیاسی را دنبال می‌کند.

گام سوم، آزمونی برای کشور
رامین مهمان پرست/ سخنگوی پیشین وزارت خارجه
برجام به مرحله ای رسیده است که جمهوری اسلامی ایران چاره ای جز کاهش تعهدات خود ندارد زیرا ایران به هیچ دستاوردی در برجام نرسیده و دیگر ادامه این وضعیت معنا ندارد. از این رو ایران تا کنون چند مهلت شصت روزه را به دیگر طرف های برجامی داده که گام اول و دوم آن برداشته شد و گام سوم آن نیز از دیروز اجرایی شد. هدف از دادن این فرصت های شصت روزه، بیشتر برای روشن شدن حسن نیت ایران و آگاه شدن افکار عمومی دنیا است و این روند ثابت کرد که طرف های مقابل ما فاقد توانایی لازم برای پایبندی به توافقات هستند و با این وصف همچنان ادعای دموکراسی و گفت و گو و مذاکره دارند. این رویه همچنان ادامه پیدا می کند و به مرحله‌ای می‌ر‌سد که ایران هیچ الزامی به رعایت این محدودیت ها نخواهد داشت. در هر صورت وضعیتی که پیش آمده می تواند باعث وحدت میان مسؤولان کشور شود و آزمونی است برای اینکه روی پای خود بایستیم و با برطرف کردن مشکلات، ساختارهای داخلی را اصلاح کنیم.
اگر این مهم تحقق پیدا کند و خطوط ریل حرکت‌های اداری و اقتصادی کشور در مسیر درست خود قرار گیرد همه نگاه ها از غرب به توان داخلی معطوف خواهد شد.