رنج برنج

حکایت دیدار این بیمار پوستی و دکتر متخصص، حکایت نادری نیست، بلکه داستانی است که این روزها؛ یعنی در فصل کود و سمپاشی شالیزارها، در بسیاری از مراکز درمانی استان مازندران تکرار
می‌شود.
قصه، قصه تلخ برنج مازندران است؛ برنجی که سال‌ها از اصالت خود دور مانده، دیگر نه ارگانیک است و نه پرعطر و طعم. به جایش پررَقَم است و پرمحصول، تا کمبود بازار را پر کند، سود بیشتری به شالیکاران بدهد و لبخند روی لب تاجران بنشاند. برای این همه اما دیگر استفاده از کودهای گیاهی و حیوانی سابق پاسخگو نیست، باید سراغ کودها و سموم شیمیایی رفت؛ موادی که سریع جواب می‌دهد و ساقه‌های برنج را زود بالا می‌برد و پرمغز می‌کند.
راهی میانبر اما خطرناک
با توجه به افزایش جمعیت، نیاز به تولید بیشتر محصولات استراتژیک کشاورزی همچون گندم و برنج بیش از پیش در جامعه احساس می‌شود و مازندران و گیلان که تولید 80 درصد از برنج کشور را به خود اختصاص داده‌اند در این زمینه پیشگام هستند. از آنجا که بهترین راه رسیدن به خودکفایی محصولات کشاورزی، افزایش میزان تولید در واحد سطح است، متاسفانه برخی کشاورزان استان‌های شمالی از جمله مازندران برای تولید بیشتر و مقرون به صرفه‌تر، به مصرف بی‌رویه کودها و سموم شیمیایی روی آورده‌اند که علاوه بر آلودگی‌های زیست‌محیطی، تهدیدی برای سلامت محصولات کشاورزی، کشاورزان و مصرف‌کنندگان به‌شمار می‌رود.
متاسفانه میزان ابتلا به سرطان‌های دستگاه گوارش و بیماری‌های پوستی نیز با رشد قابل توجهی در سال‌های اخیر در مازندران همراه بوده که همین امر لزوم نظارت و آموزش بیشتر کشاورزان و شالیکاران استان را گوشزد می‌کند.
مصرف بی‌رویه کود و سموم شیمیایی علاوه بر تهدید سلامت مردم و خسارت‌های مالی متعاقب آن، موجب بر هم خوردن تعادل عناصر غذایی در خاک و فقیر شدن خاک‌های زراعی، آلودگی جدی خاک و سفره‌های زیرزمینی آب و درنهایت نابودی محیط‌زیست هم می‌شود. و متاسفانه همه این عوارض سنگین، به‌دلیل ارزانی نسبی کودهای شیمیایی و اختصاص یارانه به کودهای تک عنصره است که تولیدکنندگان را از مصرف کودهای آلی غافل کرده است.
پرمصرف‌ترین‌های خطرناک
به گفته کارشناسان در بین کودهای شیمیایی، کود اوره بالاترین میزان مصرف را در کشاورزی مازندران دارد و همه ساله به مقدار زیادی وارد اراضی شالیزاری شده و به شکل نیترات و نیتریت وارد سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود.
در چنین شرایطی افزایش آمار ابتلا به سرطان‌های گوارشی و امراض پوستی در میان کشاورزان، تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان عجیب و دور از انتظار نیست، گرچه تاکنون آماری رسمی مبنی بر شیوع بالای بیماری‌های مذکور و ارتباط آنها با سموم شیمیایی اعلام نشده است.
گریزی نیست!
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی مازندران، استفاده از کود و سموم شیمیایی در اراضی شالیزاری مازندران را با هدف افزایش تولید و تامین نیاز مصرف‌کننده و امری گریزناپذیر دانسته و در این‌باره به جام‌جم می‌گوید: گیاه برنج برای رشد خود به میزان قابل توجهی ازت و سایر ریزمغذی‌ها نیاز دارد که به‌طور طبیعی در خاک یافت نمی‌شود. مجید بهادری با بیان این‌که در شالیزارهای مازندران از دو نوع کود ماکرو و میکرو استفاده می‌شود، می‌افزاید: در کود ماکرو عناصری از قبیل ازت، فسفر و پتاس وجود دارد که غالبا در زمان کاشت و نشاء برنج استفاده می‌شود و کودهای میکرو که متشکل از روی، آهن و... است در زمان داشت و به صورت محلول‌پاشی در مزارع برنج مورد استفاده قرار می‌گیرد.
حرکت به سمت کودهای سالم
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی مازندران در عین حال بر مصرف کودهای آلی و بیولوژیک و کاهش مصرف ترکیبات نیتروژن تاکید می‌کند و می‌گوید: سال گذشته حدود 20 هزار هکتار از اراضی باغی و شالیزاری استان با کودهای بیولوژیک تغذیه شدند که علاوه بر تحریک هورمون رشد در گیاه برنج، از حساسیت گیاه نسبت به استرس‌های طبیعی از قبیل گرما، سرما و شوری آب نیز می‌کاهد.
بهادری این را هم می‌گوید که کودهای آلی و زیستی آثار مخرب کمتری بر سلامت انسان و محیط‌زیست دارند، اما از کارکرد کمتری در زمینه رشد برخوردارند و به پای کودهای شیمیایی نمی‌رسند، پس اگر کشاورزان اصرار به استفاده از آن دارند، مهم‌ترین نکته‌ای که باید به آن توجه کنند، مصرف به‌موقع و متعادل کودهای کشاورزی و سموم شیمیایی است، چیزی که البته اغلب رعایت نمی‌شود.
کشاورزان اصرار به مصرف بیشتر دارند!
به گفته وی، طبق اعلام معاونت تحقیقات برنج کشور در شهرستان آمل، میزان مصرف کودهای شیمیایی در هر هکتار زمین کشاورزی بسته به زمین و نوع کشت از 50 تا 100 کیلو متغیر است. اما کشاورزان اصرار بر مصرف بیشتر دارند که این موضوع علاوه بر آسیب به زمین‌های کشاورزی موجب کاهش تولید در واحد سطح نیز می‌شود. این مسؤول تاکید می‌کند: انجام آزمون خاک‌شناسی مطمئن‌ترین راه برای تشخیص نوع و میزان مصرف کودها و سموم شیمیایی در اراضی کشاورزی است که متاسفانه این موضوع در کشاورزی مازندران نهادینه نشده است.
کلاس‌های آموزشی برگزار می‌کنیم
سازمان جهاد کشاورزی مازندران البته برنامه‌های آموزشی در راستای نحوه استفاده صحیح از کود و سموم، برای کشاورزان و شالیکاران در نظر گرفته و بهادری به ما می‌گوید در همین زمینه کارگاه‌های مهارت‌آموزی و دوره‌های آموزشی برگزار شده و سایت‌های الگویی متعددی برای کشاورزان استان طراحی شده. همچنین در طول یک سال گذشته بیش از 314 سایت الگویی توسط اداره ترویج کشاورزی سازمان طراحی شده که فقط صد الگو مربوط به کاشت برنج در مازندران بوده است. رعایت نکات ایمنی و بهداشتی، نوع پوشش کشاورزان و نحوه صحیح استفاده از سموم و کودهای شیمیایی از جمله مباحثی است که در کلاس‌های آموزشی جهاد کشاورزی آموزش داده می‌شود، گرچه به گفته بهادری کشاورزان آن‌گونه که باید این مباحث را جدی نمی‌گیرند.
پیش به سوی تولید برنج ارگانیک
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی از تولید برنج ارگانیک در ایستگاه تحقیقات کشاورزی «بایع کلای نکا» هم خبر می‌دهد و می‌گوید: چند نفر از شالیکاران استان مبادرت به تولید برنج ارگانیک در ده هکتار از اراضی این ایستگاه کردند که در مراحل پرورش آن حتی از یک گرم کود یا سم شیمیایی استفاده نمی‌شود. این کار علاوه بر تامین سلامت محصول و مصرف‌کننده از آلودگی‌های زیست‌محیطی و جذب ترکیبات نیتروژن در آب های سطحی و زیرزمینی جلوگیری می‌کند که امیدواریم در آینده‌ای نزدیک در سراسر استان عملیاتی شود.
مبارزه بیولوژیک جایگزین سموم شیمیایی
در این میان رئیس مرکز تحقیقات برنج مازندران معتقد است: کشاورزان برای تولید محصول سالم و ارگانیک باید به کارشناسان ترویج مراجعه کنند و مورد آموزش قرار بگیرند.
رحمان عرفانی با بیان این‌که کشاورز نباید با دیدن یک نوع آفت بلافاصله از سموم شیمیایی استفاده کند، در گفت‌وگو با جام‌جم می‌افزاید: اگرچه این آفت‌ها خسارت‌زا هستند و به مزارع برنج آسیب می‌رسانند، اما در اغلب موارد توازن لازم را برقرار و به طور طبیعی با آن مقابله می‌کند.
به گفته وی، استفاده از کودهای ارگانیک از قبیل کودهای دامی و کود سبز و کشت گیاهان علوفه‌ای مانند شبدر مصرف کودهای شیمیایی را به حداقل می‌رساند.
رئیس مرکز تحقیقات برنج مازندران می‌گوید: برای مقابله با آفاتی چون کرم ساقه‌خوار و برگ‌خوار برنج می‌توان به جای استفاده از سموم شیمیایی از زنبور تریکوگراما و تله‌های فرمونی و نیز سموم بیولوژیک استفاده کرد که علاوه بر سلامت محصول از آسیب‌های زیست‌محیطی نیز جلوگیری می‌کند. وی همچنین یادآور می‌شود: برخی باکتری‌های بیولوژیک نیز وجود دارند که گیاهان را برای جذب عناصر غذایی حمایت می‌کنند و با داشتن اثر آنتاگونیستی علیه عوامل بیماری‌زا مصرف سموم را تا حد زیادی کاهش می‌دهند. حال که به نظر می‌رسد توزیع و استفاده از کودها و سموم شیمیایی در شالیزارهای مازندران امری اجتناب‌ناپذیر است و دولت سیاست‌های لازم برای استفاده از کودهای ارگانیک و مقابله بیولوژیک را برای کشاورزان اتخاذ نکرده، تنها راه باقیمانده فرهنگسازی و آموزش است تا میزان آلودگی‌های‌ زیست محیطی و خطراتی که سلامت کشاورز و مصرف‌کننده را به خطر می‌اندازد، کاهش یابد. تولید برنج ارگانیک گرچه چند سالی است در مازندران کلید خورده، اما آن‌گونه که باید قوت نگرفته است.

شالیکاران جدی بگیرند

متخصص بیماری‌های پوستی و پزشک بدون مرز مازندران اما درخصوص نحوه ایجاد بیماری‌های پوستی ناشی از سموم شیمیایی به جام‌جم می‌گوید: تابش مستقیم آفتاب و تماس با ساقه گیاه برنج از مهم‌ترین عوامل ایجاد حساسیت و عارضه پوستی در شالیکاران است. کشاورز در مرحله اول با آفتاب مستقیم تماس پیدا می‌کند و سپس در معرض ترشحات گیاهی ساقه برنج قرار می‌گیرد. این ترشحات که تحت تاثیر نور خورشید دچار فعل و انفعالات شیمیایی شده‌اند آثار بسیار مخربی بر پوست انسان دارند. در چنین شرایطی اگر آب و خاک کشاورزی نیز آلوده به ترکیبات شیمیایی باشد ضایعات پوستی تشدید می‌شوند.
دکتر ناصر عمادی با تاکید بر این‌که میزان حساسیت کشاورزان نسبت به عوامل یاد شده متفاوت است، می‌افزاید: بسیاری از کشاورزان و شالیکاران ممکن است در طول کشت در معرض مواد شیمیایی قرار بگیرند و بدنشان واکنشی نشان ندهد، اما برخی نیز با کمترین تماس دچار خارش، اگزما و حتی تاول‌های پوستی می‌شوند که این بیماری می‌تواند تا مرز بیهوشی و به کما رفتن بیمار پیشروی کند.
به گفته وی، کودهای ارگانو فسفره از قبیل کود اوره، ضایعات پوستی کمتری ایجاد می‌کنند، اما مشکلات عصبی و تنفسی بسیاری را برای افراد مستعد به این بیماری‌ها به‌وجود می‌آورند. تنفس این مواد راه دیگری برای انتقال ترکیبات شیمیایی مضر به بدن و تشدید علائم بیماری است.
شیوع در شهرهای مرکزی مازندران
این متخصص پوست، بیشترین آمار ابتلا به امراض پوستی ناشی از مصرف کودها و سموم شیمیایی را در شهرهای مرکزی مازندران به‌خصوص از شهرستان‌های قائم شهر و جویبار عنوان و اضافه می‌کند:
کشاورزان و شالیکاران قبل از هر چیز باید به سلامت خود و خانواده خود بیندیشند. استفاده از لباس‌های آستین بلند مناسب، دستکش‌های نخی، چکمه‌های پلاستیکی ساق بلند، کلاه حصیری لبه دار و به خصوص استفاده از ماسک‌های 90N که از فیلتر مناسبی برای پالایش هوا برخوردار است. به کشاورزان توصیه می‌شود. لزوم رعایت این نکات در زمان استفاده از کودها و سموم شیمیایی دو چندان می‌‌شود.

مهتاب مظفری‌سوادکوهی

ایران