مغزهای بی‌قرار!

دکتر محمدرضا شالبافان ، روانپزشک و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران، شما را با اختلال وسواس جبری آشنا می‌کند.

وسواس و گستردگی آن

برخی از افراد مبتلا به وسواس، در شرایط پراضطراب، اقدام به کندن موهای سر بویژه جلوی سر خود می‌کنند همچنین برخی دیگر، وسواس کندن پوست دارند. بعضی دیگر از مبتلایان، وسواس احتکار دارند و هر چیز دور ریختنی را نگه می‌دارند و نمی‌توانند وسایل بی‌ارزش، لباس‌های کهنه خود و... را دور بریزند.

وسواس حتی در سنین نوجوانی نیز می‌تواند ایجاد شود. مثلا برخی از نوجوان‌ها به دلیل ابتلا به وسواس، برای خواندن یک صفحه کتاب، حدود دو سه ساعت وقت می‌گذارند که انجام این کار می‌تواند بازدهی آنها را کم کند. چنین وسواسی نیاز به درمان دارد. امروزه یک نوع دیگری از وسواس در افراد دیده می‌شود که با تلفن همراه مرتبط است. افراد مبتلا به این نوع وسواس، تلفن همراه خود را بدون هیچ دلیلی دائم چک می‌کنند، حتی در شرایطی که صدای تلفن همراه خود را روی حالت سکوت نگذاشته‌اند.

یک نکته بسیار مهم

والدین باید توجه داشته باشند که گاهی وسواس به‌صورت ناگهانی در کودکان و نوجوان‌ها شروع می‌شود که در چنین شرایطی باید سریعا به روانپزشک اطفال مراجعه کرد.

این مساله ممکن است با عفونت گلو، سرماخوردگی، سرخک و سرخجه در ارتباط باشد که در نتیجه آن، قسمتی از مغز که مسئول کنترل افکار است، دچار التهاب می‌شود و برای کودک یا نوجوان وسواس ناگهانی را به‌وجود می‌آورد.

چنین مشکلی چندان شایع نیست ولی والدین نباید نسبت به آن بی‌توجه باشند.

نقش وراثت در وسواس

نقش وراثت در انتقال وسواس، انکارناپذیر است و حدود 50 درصد از علل وسواس، می‌تواند به وراثت مربوط باشد. یعنی در بسیاری از موارد می‌توان متوجه شد که یک نفر از اطرافیان نزدیک به فرد مبتلا به وسواس، از ابتلا به اختلال وسواس رنج می‌برد. البته در جامعه ما، بررسی دقیق این مساله کار چندان راحتی نیست چون در نسل‌های گذشته، وسواس تا‌این‌حد شناخته‌شده نبود. علاوه بر وراثت، وسواس در برخی از جوامع و قومیت‌ها، بیشتر دیده می‌شود.

انواع و اقسام وسواس

اختلال وسواس، می‌تواند به شکل‌های مختلف خود را بروز بدهد که شایع‌ترین آن، وسواس شست‌و‌شو است. در این وسواس فرد تصور می‌کند وسایل و اجسام می‌توانند آلودگی و بیماری را منتقل کنند به همین دلیل دچار اضطراب می‌شود و به شستن اجباری وسایل و اجسام روی می‌آورد. افراد همچنین می‌توانند به وسواس نجاست مبتلا شوند و دائما تصور کنند که لباس یا وسایل‌شان نجس شده است.

علاوه بر این، وسواس فکری نیز در بین افراد دیده می‌شود. همچنین برخی از افراد در انجام امور دینی ممکن است دچار وسواس شوند. مثلا برخی از افراد سوره حمد را در نماز خود بارها و بارها می‌خوانند به این دلیل که فکر می‌کنند نحوه تلفظ‌شان ممکن است اشکال داشته باشد. مراجع محترم تقلید و علمای مذهبی هم چنین کاری را تایید نمی‌کنند.

وسواس همچنین می‌تواند به صورت خود بیمار انگاری باشد و فرد دائما تصور کند که بیمار است. بویژه در سال‌های اخیر دیده می‌شود که برخی از افراد بدون هیچ دلیل منطقی تصور می‌کنند که اچ.آی.وی مثبت دارند یا مبتلا به سرطان هستند.

وقتی مغز درگیر است

وسواس تا حدود هشت سال پیش، به‌عنوان یک بیماری اضطرابی محسوب می‌شد ولی با پیشرفت علم روانپزشکی و با آگاهی از مغز و تصویربرداری‌هایی که از آن انجام شد، امروزه آن را به‌عنوان یک بیماری مستقل از اضطراب می‌شناسند.

فکرهای تکرار شونده و نامربوط در ذهن افراد شکل می‌گیرند که بخش‌هایی از مغز، آن افکار را سانسور می‌کنند و افراد متوجه همه آنها نمی‌شوند. اما در افراد مبتلا به وسواس، این افکار وارد بخش خودآگاه می‌شوند و فرد را با مشکلات زیادی مواجه می‌کنند. باتوجه به ماهیت وسواس، این بیماری باید حتما زیرنظر روانپزشک درمان شود و افراد نباید تصور کنند که به مرور زمان بهبود پیدا می‌کنند. درمان وسواس با دارو انجام می‌شود و فرد برای این‌که داروها اثر بگذارند، باید صبور باشد چون داروهای وسواس، معمولا بعد از دو سه ماه تاثیرات خود را نشان می‌دهند. اگر افراد مبتلا به وسواس داروهای خود را درست و بموقع مصرف کنند، می‌توان به درمان امید داشت.

درمان وسواس پس از یک تا دو سال قطعی نیست و ممکن است درمان تا زمان بیشتری ادامه داشته باشد. اما آن دسته از افرادی که به صورت خودسرانه داروی خود را قطع می‌کنند، درمان‌شان سخت‌تر خواهد شد و وسواس در این افراد می‌تواند به نوع دیگری خود را بروز بدهد.

یکی از مهم‌ترین مواردی که افراد مبتلا به وسواس باید به آن توجه کنند، پذیرش بیماری خود است و تا زمانی که فرد بیماری خود را نپذیرد، درمان موفقیت‌آمیز نخواهد بود. شروع درمان وسواس، درمان دارویی و توسط روانپزشک است و درمان‌های غیردارویی که عموما با کمک همکاران روان‌شناس ممکن است انجام شود، پس از تاثیر مناسب دارو و برای کاهش و بهبود علائم باقیمانده است. شروع درمان وسواس با روش‌های غیردارویی و بدون مصرف دارو، چندان موثر نیست.

افکار یا رفتار؟

یکی از بیماری‌های شایع روانپزشکی، اختلال وسواسی جبری است و همان‌طور که از اسم این اختلال مشخص است این بیماری دو جزء دارد که یکی از آنها افکار وسواسی و دیگری رفتار اجباری است.

افکار وسواسی یعنی این‌که فکرهایی دائما در ذهن فرد ایجاد می‌شوند که قابل کنترل نیستند و برای فرد آزاردهنده هستند. علاوه بر این، رفتار اجباری نیز در این اختلال وجود دارد و فرد رفتارهایی را با گمان این‌که ناراحتی و اضطراب او کاهش پیدا کند، انجام می‌دهد. برای این‌که بگوییم فردی به وسواس مبتلاست، یکی از دو جزء، کافی است و حتما نیازی نیست دو جزء وجود داشته باشد. هر چند عموما هر دو جزء در افراد مبتلا دیده می‌شود.

کاملیا تجریشی