تورق صفر و یکی

بر همین اساس در این مطلب نگاهی داریم به انواع فرمت کتاب‌های دیجیتال و تفاوت‌ها میان آنها تا بهتر با دنیای این کتاب‌ها آشنا شوید.

EPUB

مشهورترین و اصلی‌ترین فرمت فایل کتاب‌های دیجیتال، EPUB (مخفف Electronic Publication) توسط فروم بین‌المللی نشر دیجیتال که اکنون بخشی از کنسرسیوم WWW به حساب می‌آید، توسعه یافته است. فرمت EPUB در اصل در ادامه یک فرمت قدیمی‌تر به نام OEB سال 2007 ایجاد شد.

رایگان بودن، استاندارد باز و استقلال از سازند‌گان اصلی‌ترین دلایلی است که EPUB را به مرسوم‌ترین فرمت کتاب دیجیتال تبدیل کرده است. از این دیدگاه، EPUB را می‌توان معادل MP3 در دنیای نشر موزیک دیجیتال دانست. تقریبا تمام کتابخوان‌های دیجیتال و سیستم‌های عامل از این فرمت پشتیبانی می‌کنند، اما به دلیل باز بودن استاندارد آن، ناشران می‌توانند محتوای تولید شده با این فرمت را به همراه سیستم DRM دلخواهشان عرضه کنند که برای مشتریان دردسرساز است! تنها استثنا در محبوبیت و فراگیر بودن EPUB، کتابخوان کیندل شرکت آمازون است که به طرز عجیبی از این فرمت پشتیبانی نمی‌کند و با فرمت خود یعنی MOBI کار می‌کند.

یکی از نکات جالب در مورد EPUB که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد آن است که این فرمت از تصاویر رنگی، گرافیک‌های SVG، المان‌های متحرک و حتی ویدئو به‌طور کامل پشتیبانی می‌کند!

MOBI

فرمت MOBI دستپخت یک شرکت فرانسوی به نام Mobipocket است که سال2000 آن را بر اساس همان فرمت قدیمی OEB ایجاد کرد تا برای نمایش کتاب‌ها در کتابخوان Mobipocket Reader خود استفاده کند. سال 2005 آمازون این شرکت را خرید و موبی‌پاکت تحت آمازون به مدت 11 سال فعالیت کرد تا سال 2016 آمازون عملا نام و سرورهای آن را بست، ولی فرمت MOBI را نگه داشت.

چند تفاوت کلیدی میان EPUB و MOBI وجود دارد. مهم‌ترین آنها، باز نبودن استاندارد فرمت MOBI است و بنابراین، این فرمت به‌صورت عمومی در دسترس نیست. علاوه بر این، MOBI امکان پخش صدا یا ویدئو را هم ندارد.

MOBI از نظر فراگیری تقریبا در حد EPUB است و به جز کتابخوان نوک (Nook) از شرکت بارنز و نوبل، دیگر کتابخوان‌های دیجیتال از این فرمت پشتیبانی می‌کنند. حالا این پشتیبانی به دلیل خود فرمت است یا غول پشتش جای بحث دارد!

برخلاف فرمت EPUB که فایل‌هایش تنها یک پسوند epub. دارند،‌ فایل‌های با فرمت MOBI می‌توانند علاوه بر پسوند mobi.، پسوند prc. را نیز داشته باشند.

AZW و AZW3

فرمت‌های AZW و AZW3 فرمت‌های اختصاصی آمازون برای کتاب‌های دیجیتال عرضه‌شده در فروشگاهش است. AZW فرمت قدیمی‌تر است که همزمان با اولین کتابخوان کیندل در سال 2007 ارائه شد. فرمت جدیدتر یعنی AZW3 چهار سال بعد و با عرضه Kindle Fire در سال 2011 معرفی شد.

تمام کتاب‌هایی که از آمازون خریداری و دانلود می‌شوند در یکی از این دو فرمت هستند. البته AZW3 پیشرفته‌تر از AZW است و از استایل‌ها، فونت‌ها و همچنین چیدمان‌های بیشتری پشتیبانی می‌کند.

در پس پرده، هر دوی این فرمت‌ها از نظر فنی بسیار شبیه به فرمت MOBI هستند. این شباهت تا آنجاست که تقریبا فرض همه بر این است که آمازون برای این شرکت موبی‌پاکت را خرید که از تکنولوژی فرمت آن برای ساخت فرمت AZW خود استفاده کند! البته برخلاف MOBI، فرمت‌های آمازون از ویدئو و صدا پشتیبانی می‌کنند.

با توجه به اختصاصی بودن AZW، این فرمت به اندازه EPUB یا MOBI گسترده نیست و بجز کیندل آمازون، کتابخوان‌های ساخت شرکت‌های مشهور دیگر مثل نوک یا کوبو (Kobo) نمی‌توانند فایل‌های با این فرمت را باز کنند. البته وضعیت در سیستم‌های عامل موبایل کمی متفاوت است و در اندروید و آی‌اواس هر دو، امکان باز کردن و نمایش فرمت AZW وجود دارد.

IBA

یکی دیگر از فرمت‌های مرسوم کتاب‌های دیجیتال IBA است. البته این فرمت نسبت به فرمت‌های قبلی کمتر شناخته شده است، به این دلیل که تنها کتاب‌های ساخته‌شده در برنامه iBooks Author شرکت اپل با این فرمت ارائه می‌شوند.

از دید فنی، این فرمت شباهت‌های زیادی به فرمت EPUB دارد. با این حال، برای نمایش IBA به کد خاص موجود در نرم‌افزار اپل بوکز (Books) نیاز است و بنابراین روی همه کتابخوان‌ها نمی‌توان کتاب‌های با این فرمت را خواند. البته دقت کنید این فرمت فقط برای کتاب‌های نوشته شده در
iBooks Author است و نه کتاب‌هایی که در فروشگاه آی‌تیونز عرضه می‌شوند. این کتاب‌ها با همان فرمت EPUB دانلود می‌شوند (ولی همراه با DRM).

IBA فرمت قدرتمندی است که از تمام محتواهای ویدئویی، صدا، تصاویر و المان‌های متحرک پشتیبانی می‌کند.

PDF

PDF فرمتی نیست که به توضیح نیاز داشته باشد و به دلیل کارکرد فراوان آن در کامپیوتر و موبایل به قالب محبوبی برای کتاب‌های دیجیتال نیز تبدیل شده است.

اما پی‌دی‌اف یک ضعف بزرگ دارد که باعث می‌شود فرمت خوبی برای خواندن کتاب نباشد. این ایراد نبود ساختار «بازنشانی» (reflowing) است. بازنشانی، خاصیتی در یک فایل است که به آن اجازه می‌دهد خود را نسبت به اندازه صفحه یا تنظیمات انتخابی توسط کاربر منطبق کند. تمام فرمت‌های مخصوص کتاب‌های دیجیتال دارای این خاصیت هستند و کاربر می‌تواند اندازه متن، فونت، فاصله خطوط و موارد دیگر را برای تجربه بهتر خواندن تغییر دهد. نکته مثبت پی‌دی‌اف، عمومی بودن استاندارد آن (ISO32000) و همچنین امکان استفاده از تگ‌ها برای حرکت در ساختار یک فایل است، اما اینها کماکان پی‌دی‌اف را به فرمت مناسب کتاب دیجیتال تبدیل نمی‌کند!

دیگر فرمت‌های موجود

علاوه بر فرمت‌هایی که در متن اصلی آوردیم، فرمت‌های دیگری هم وجود دارند که چندان مطرح نیستند، ولی ممکن است گاهی در زمینه‌های مختلف با آنها برخورد کنید! از جمله این فرمت‌ها شرکت سونی سه فرمت LRS، LRF و LRX را مثل فرمت‌های اختصاصی دیگرش برای کتابخوان‌های دیجیتالی خود ایجاد کرده بود. در حال حاضر LRS یک فرمت استاندارد باز است، ولی دو فرمت دیگر استاندارد نیستند و البته سونی هم کلا بی‌خیال هر سه شده و از EPUB استفاده می‌کند!

فرمت نسبتا مشهور دیگر DJVU است که تیپ‌های دانشگاهی بیشتر با آن آشنا هستند. قدرت اصلی این فرمت در فشرده‌سازی بسیار بالای آن (تقریبا 10‌برابر پی‌دی‌اف!) است. به‌طوری که با آن می‌توان بیش از 100 صفحه اسکن‌شده را در کمتر از یک مگابایت جا داد!

مایکروسافت هم طبق عادت، زمانی در این زمینه هم فرمت خود را با نام LIT درست کرده بود که فقط امکان خواندن روی نرم‌افزار مایکروسافت Reader را داشت. این شرکت هم فرمت LIT را سال 2011 کنار گذاشت و نرم‌افزارش هم با آن حذف شد!

فرمت RTF یا همان Rich Text Format را هم که تقریبا همه می‌شناسند. RTF فرمتی شبیه به TXT عادی است با این تفاوت که در آن می‌توان کاراکترهای خاص داشت و از امکان بازنشانی و فرمت متن برخوردار بود. نکته مثبت؟ بعید است کتابخوانی را پیدا کنید که نتواند فایل RTF را نمایش دهد!

محمود صادقی