فرهنگ کم‌فروغ شهروندی

درواقع این امر شامل نکات ریز و جزئی است که شاید از نظر برخی افراد بدیهی و حتی تکراری به نظر بیاید، اما واقعیت این است که اکنون اهتمام کافی در رعایت آن وجود ندارد و «فرهنگ شهروندی» به نوعی کم‌فروغ شده است.

از سوی دیگر، شاید خیلی‌ها آن نکات ریز را فانتزی بنامند که در کوران مشکلات و گرفتاری‌ها و عجله‌ها برای رسیدن به کارهای روزمره، شاید حوصله عمل به آن را نداشته باشند.

حال آن که رعایت فرهنگ شهروندی جامعه را از انواع آلایش‌های روحی، روانی و رفتاری پاک کرده و آن را امن و شاد می‌کند. بدیهی است تک‌تک ما از کار و زندگی در یک چنین جامعه‌ای لذت خواهیم برد، حال آن که ایجاد این فضا در گرو جدی گرفتن و اهمیت دادن به رعایت فرهنگ شهروندی است.

انواع فرهنگ شهروندی

فرهنگ شهروندی به دو دسته نرم‌افزاری و سخت‌افزاری تقسیم می‌شود. بخش نرم‌افزاری آن به مجموعه بایدها و نبایدهایی اطلاق می‌شود که افراد جامعه باید در برخورد با دیگران به آن پایبند باشند تا از این طریق «امنیت روانی» افراد در جامعه فراهم شود.

به عبارت بهتر نوعی چشم‌پوشی از عیوب، قضاوت نکردن و واکنش نشان ندادن به یکسری ویژگی‌های خاص سایر افراد باعث ایجاد امنیت روانی حضور آنها در جامعه می‌شود که این بخش را فرهنگ شهروندی از جنبه نرم‌افزاری می‌گویند. تصور کنید کسی در چهره، ظاهر یا قیافه‌اش ایرادی دارد، مثلا بینی بزرگی دارد، خال یا لکی بر چهره دارد، لباسش نامرتب و حتی نامناسب است و اتو ندارد، با خودش حرف می‌زند و هر مورد دیگری، در این صورت رفتار صحیح با او چیست؟ قطعا باید توجه داشت که این فرد صرف‌نظر از هرگونه ایرادی که دارد، اولا یک انسان است و کرامت و احترام انسانی دارد و ثانیا یک شهروند ـ ولو یک شهروند خاص و متفاوت ـ است و تا زمانی که عیب و ایراد یا به‌خصوص رفتار او آسیبی به ما نرسانده است، نباید واکنش خاصی به او نشان داد، بلکه باید بی‌اعتنا از کنار او گذشت و وانمود کرد که او را ندیده‌ایم. چنین رفتاری از سوی عابران و شهروندان، به شخص اعتماد به نفس و امنیت روانی بخشیده و به او اجازه می‌دهد با کوچک‌نمایی ایرادش به کار و زندگی در جامعه پرداخته و مانند یک فرد عادی رفتار کند. دامنه گسترده‌ای از مثال‌های اینچنینی در حوزه فرهنگ شهروندی نرم‌افزاری وجود دارد که هریک از ما با مراجعه به سابقه ذهنی می‌توانیم به آن دست یابیم. باید توجه داشته باشیم هرقدر سایر شهروندانی که روزانه از کنار آنها می‌گذریم، از بودن در جامعه احساس آرامش و امنیت کرده و حس کنند شهروندان آنها را به خاطر عیب یا ظاهر یا هر چیز دیگری قضاوت نخواهند کرد، انرژی‌های روزانه در آن جامعه مثبت‌تر و اتمسفر و فضای کلی آن، شادتر و پاکیزه‌تر خواهد بود و البته میزان تنش‌های اجتماعی کمتر شده و احترام متقابل افزایش خواهد یافت.

بخش سخت‌افزاری

بخش دوم فرهنگ شهروندی به رعایت سخت‌افزاری برخی قوانین اجتماعی و هنجارها و ارزش‌ها می‌پردازد. مصداق‌های این بخش ملموس‌تر است.

این‌که در خیابان و طبیعت آشغال نریزیم، اگر دست کمک به حیوانات نداریم، دست‌کم به آنان آزار نرسانیم، هنگام سبز بودن چراغ عبور برای خودروها، پا در خیابان نگذاریم، هنگام عبور از خیابان‌های عریض که خودروها با سرعت زیادی در آن در حال حرکتند، از پل عابر پیاده استفاده کرده و به حرکت‌های آکروباتیک در عبور از نرده‌های وسط خیابان دست نزنیم، در سلام کردن پیشقدم شویم، روبه‌روی در پارکینگ منازل حتی برای لحظه‌ای و برای انجام هر کاری و به هر بهانه‌ای توقف نکنیم، هنگام قدم زدن از کنار خیابان به خودروهای پارک‌شده آسیب نزنیم، حین عبور از کنار بیمارستان بوق نزنیم، دیروقت و موقع ورود به یک مجتمع مسکونی صدای موسیقی داخل خودرو را کم کنیم، اگر مهمانی پرسروصدایی داریم، قبلا از همسایه‌ها برای تولید سر و صدا عذر بخواهیم، در پارکینگ منزل خودرویمان را طوری پارک کنیم که دیگران به راحتی بتوانند از جای پارک مشترک استفاده کنند، هنگام استفاده از آسانسور دقت کنیم در آن بخوبی بسته شده باشد و از نگهداشتن آن در طبقه خودمان خودداری کنیم تا دیگر همسایه‌ها نیز بتوانند به سرعت به آن دسترسی پیدا کنند، رعایت قوانین جزئی راهنمایی و رانندگی چون ورود ممنوع، دور زدن ممنوع، گردش به چپ ممنوع، استفاده از کلاه ایمنی و... در این بخش قرار می‌گیرند. رعایت این بخش از حقوق شهروندی نیز در پاکیزه‌سازی محیط جامعه، کاهش تنش‌ها و استرس‌ها، روان شدن مناسبات اجتماعی و بخصوص ترافیک، گرفتن حس خوب از حضور در کوچه، خیابان، فروشگاه، بیمارستان، اتوبوس و مترو تاثیر بسزایی دارد.

حقوق دیگران

بخش مهم و بزرگ دیگر در تحقق «فرهنگ شهروندی» به رعایت حقوق دیگران در جامعه بازمی‌گردد. لاجرم باید این نکته بدیهی را باز هم یادآوری کرد که افراد جامعه چون حلقه‌های زنجیر به هم متصل هستند و هر نوع رفتار و کنش ما، واکنش سایر افراد را در برخواهد داشت. اینجاست که پای رعایت حقوق دیگران وسط می‌آید و این قانون نمود پیدا می‌کند که رعایت حقوق دیگران درواقع رعایت حقوق خودمان است! وقتی انتظار داریم در هرگونه مناسبات اجتماعی، سایر افراد حقوق ما را رعایت کنند ما باید به سهم خودمان حقوق آنها را رعایت کرده باشیم! وقتی آقایی در حین عبور بانوان کنترل نگاه و زبانش را دارد و این امر در سطح وسیع به صورت یک فرهنگ درمی‌آید، متخلفان در اقلیت مانده و با واکنش جامعه مواجه شده و طرد یا منزوی می‌شوند.

لذا در این بخش باید «به من چه؟» را کنار گذاشت و از خودمان شروع کنیم. باید بدانیم وقتی در مترو یا اتوبوس به صفحه تلفن همراه دیگری نگاه نمی‌کنیم، وقتی بهداشت شخصی را رعایت می‌کنیم تا بوی خوش از بدن و لباسمان متصاعد شود، وقتی در حین رانندگی به دیگران در حد متعادلش راه عبور می‌دهیم، وقتی برای یادآوری اشتباه یک راننده از الفاظ زشت و خدای ناکرده ناسزا استفاده نمی‌کنیم، وقتی حق تقدم را رعایت می‌کنیم، وقتی در مکان‌هایی چون تاکسی با صدای بلند با تلفن همراه مکالمه نمی‌کنیم، وقتی در سلام کردن پیشقدم می‌شویم، همه و همه باعث می‌شود سایر افرادی که این رفتارها را می‌بینند اولا حس خوبی دریافت کنند که حقوقشان به رسمیت شناخته شده و رعایت شده است و ثانیا نوعی الگو دریافت کنند که خودشان نیز در برخوردهای آینده چنین رفتار کنند.

به‌زعم جامعه‌شناسان، اثر فرهنگ و رفتار فرهنگی و بخصوص آنچه ما فرهنگ شهروندی می‌نامیم به فراگیر شدن و رعایت آن توسط اکثریت جامعه است؛ آنجا که بدانیم همه در یک کشتی نشسته‌ایم، لذا در این روزهایی که فضای کلانشهرها به لحاظ فرهنگ شهروندی خیلی مقبول نیست، چه خوب است که برای این فرهنگ کم‌فروغ شده فکری کرده و همین امروز از خودمان شروع کنیم، کار دشواری نخواهد بود.

نسترن اسدزاده - روزنامه نگار

ضمیمه چمدان جام جم