روح برجام چیست؟

دولت ترامپ روز دوشنبه برای دومین بار از زمان آغاز به کار، تائید کرد که ایران به توافقنامه بین‌المللی هسته‌ای «برجام» پایبند بوده است. اما ساعاتی بعد از این تائید، ایران را به تحریک مشکلات در خاورمیانه و عدم پایبندی به «روح برجام» متهم کرد و تحریم‌های اقتصادی جدیدی را علیه 18 نهاد و فرد ایرانی اعمال کرد.

وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران هم در مصاحبه با شبکه سی بی اس آمریکا تحریم‌های جدید دولت ترامپ علیه ایران را ناقض «روح برجام» دانست، و گفت: ما این تحریم‎ها را بررسی می‌کنیم، و مطابق آن اقدام خواهیم کرد.

روح برجام چیست؟

چنانکه گفته شد، هم آمریکا و هم ایران، یکدیگر را به نقض روح برجام و نه متن آن متهم می‌کنند.
اینکه دو طرف از نقض «روح برجام» سخن می‌گویند، به این معناست که طرفین هیچ سندی در اختیار ندارند تا اثبات کند، حریف از عمل به مفاد تصریح شده در برجام سرباز زده است.

مطابق همین واقعیت است که دونالد ترامپ رئیس‎جمهوری آمریکا به رغم نگاه به شدت منفی به برجام، ناچار به تمدید تعلیق تحریم‌های ایران در بیست و هفتم اردیبهشت‌ماه گذشته گذشته شده، و مطابق تایید دوباره پایبندی ایران به برجام باید بار دیگر باید تعلیق این تحریم‎ها را تمدید و امضا کند.

آنچه مسلم است اینکه، گزارش رسمی و مستمرآژانس بین‌المللی انرژی هسته‎ای درباره پایبندی ایران به مفاد برجام، در کنار تایید این پایبندی از طریق دستگاه‎های اطلاعاتی و امنیتی آمریکا، دست دونالد ترامپ را برای بهانه‎جویی علیه ایران بسته، و تحریم‌های جدید علیه ایران را بلاتوجیه گذاشته است.

به همین دلیل مقامات آمریکایی برای اقناع افکار عمومی و توجیه تحریم‎های غیرقانونی علیه ایران به «روح برجام» متوسل شدند، و از عنوان کلی «اقدامات بی‎ثبات کننده ایران» به عنوان توجیهی برای تشدید تحریم‎های ایران بهره گرفته‌اند.

روح آمریکایی برجام

برای توجه به مبانی استدلال آمریکا در نقض«روح برجام» از سوی ایران کافی است به بندهای مختلف اظهارات سخنگوی وزارت خارجه آمریکا دقیق‌تر توجه کنیم:

هدر ناورت در پاسخ به این سئوال که «آیا به راستی ایران به توافقنامه هسته‌ای پایبند بوده است؟» گفت:

1- «ایران به برجام پایبند بود، اما به روح توافقنامه پایبند نبود و این بخش مهمی از توافقنامه را شامل می‌شود، بخشی از این توافق می‌گوید ایران باید در صلح و امنیت منطقه سهیم باشد. معتقدم برخی از فعالیت‌های ایران این هدف را نقض می‌کند.همه می‌دانیم این کشور تهدیدی علیه آمریکا، منافع آمریکا و سبب بی ثباتی منطقه است.»

2- «درست است که ایران به توافقنامه هسته‌ای پایبند بوده است، اما اقداماتی انجام داده که سبب رنجش دولت آمریکا شد در نتیجه تلاش می‌کنیم فشار بر ایران را ادامه دهیم تا این کشور به فعالیت‌های بی ثبات کننده‌اش پایان دهد.»

3- «توسعه تسلیحات بالستیک، تقویت فعالیت‌های نظامی، همدستی با دولت سوریه، عداوت مداوم با اسرائیل، تلاش برای آسیب‌رسانی به آزادی کشتیرانی به ویژه در خلیج فارس و حملات سایبری به پایگاه‌های الکترونیکی آمریکا، نمونه‌ای از اینگونه تلاش هاست.»

سخنان هدر ناورت به روشنی تاکید دارد که تحریم‎های جدید آمریکا علیه ایران مشخصا ناظر به تعارض منافع ایران با منافع آمریکا در خاورمیانه است، که از آن به عنوان «روح برجام» یاد می‌کند. با این نگاه دولت آمریکا در برداشتی موسع و بدون مستند، منافع خود را به عنوان «روح برجام» قلمداد کرده، و هرگونه رفتار متناقض یا مغایر با سیاست‎ها و منافع آمریکا را در این قالب گنجانده و به استناد آن ایران را متهم به نقض برجام کرده و هدف تحریم‎های جدید قرار داده است.

حال باید پرسید، چنین تعریف موسعی از «روح برجام» چه رابطه‌ای با متن این توافقنامه‎ بین‌المللی دارد؟

در بند «ح» توافقنامه برجام آمده است: «گروه 1+5 و ایران بر عهده می‌گیرند که برجام را با حسن نیت و در فضایی سازنده، بر مبنای احترام متقابل اجرا نمایند، و از هرگونه اقدام مغایر با نص، روح و هدف این برجام خودداری نمایند.»

اما مطالعه دقیق مقدمه و مفاد سی و هفت‎ گانه برجام نشان می‎دهد که در هیچ جای این توافقنامه‌ بین‌المللی، لغو تحریم‎های هسته‌ای ایران به آنچه دولت آمریکا «روح برجام» می‌نامد، نظیر «فعالیت‎های موشکی، حقوق بشری و ضدتروریستی» مشروط نشده است، و مواردی که هدر ناورت در اظهارات خود از آن به عنوان نقض «روح برجام» یاد کرده است، کاملا بی پایه و اساس و بدون مستند است.

روح برجام از نگاه ایران

در مقابل وزیر امور خارجه ایران هم در مصاحبه با شبکه سی بی اس تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران را ناقض «روح توافق‌نامه برجام» دانست، و گفت: ما این تحریم‎ها را بررسی می‌کنیم، و مطابق آن اقدام خواهیم کرد.

سخن ظریف درباره نقض روح برجام از سوی آمریکا با مفاد مختلف برجام مطابقت دارد، و حتی در مواردی می‌توان تحریم‎های جدید آمریکا علیه ایران را ناقض برخی از مفاد تصریح شده در متن برجام دانست.

به عنوان مثال، در بند «ح» از مقدمه برجام آمده است: «گروه 1+5 از تحمیل الزامات مقرراتی و آئین نامه‌ای تبعیض آمیز، به جایگزینی تحریم‌ها و اقدامات محدودیت سازی که مشمول برجام می‌شوند، خودداری خواهند ورزید.»

طبعا تحریم‌های جدیدی که آمریکا علیه ایران وضه کرده است، مشمول «الزامات مقرراتی و آئین نامه‌ای تبعیض آمیز، به جایگزینی تحریم‌ها و اقدامات محدودیت‌سازی» است که آمریکا در برجام متعهد به ترک آن شده است.

همچنین در بند 25 برجام تصریح شده است، «چنانچه قانونی در سطح ایالتی یا محلی در ایالات متحده مانع از اجرای لغو تحریم‌های مشخص شده در برجام شود، ایالات متحده، گام‎های مقتضی را برای تحقق اجرای برجام اتخاذ خواهد کرد، و مقامات ایالتی و محلی را تشویق خواهد کرد که تغییرات منعکس شده در لغو تحریم‌ها را مطابق برجام در نظر داشته و از اقداماتی که با این تغییر همخوانی ندارد خودداری نمایند.»

در این بند دولت آمریکا متعهد شده از هرگونه اقدامی که با تغییر سیاست تحریمی آمریکا علیه ایران، مطابق برجام همخوانی ندارد، خودداری کند.

در بند 26 برجام هم قید شده است: «ایالات متحده، با حسن نیت، نهایت تلاش خود را برای دوام برجام و پیشگیری از ایجاد تداخل در تحقق متمتع شدن ایران از لغو تحریم‌ها به عمل خواهد آورد.»
در بند 27 برجام گروه 1+5 متعهد شدند که برای تضمین شفافیت و کارآمدی در روند لغو تحریم‌ها، تدابیر اداری و آئین نامه‌های اجرایی کافی را تمهید کنند، و در خصوص محتوای این آئین‌نامه‎ها یا بیانیه‌ها با ایران به صورت منظم و بنا به اقتضاء مشورت نمایند.

در بند 28 برجام گروه 1+5 و ایران متعهد شدند که برجام را با حسن نیت و در فضایی سازنده، برمبنای احترام متقابل اجرا کنند و از هرگونه اقدام مغایر با نص، روح و نیت برجام و حتی اظهاراتی که اجرای موفقیت آمیز آن را مختل می‌سازد، خودداری کنند.

همچنین گروه 1+5 متعهد شدند که کلیه اقدامات لازم را برای لغو تحریم‌ها به عمل خواهند آورد، و از تحمیل مقررات آئین نامه‌ای استثنائی یا تبعیض آمیز و الزامات شکلی به جای تحریم‌ها و اقدامات محدودیت ساز تحت پوشش برجام، خودداری کنند.

در بند 29 برجام هم اعضای گروه 1+5 از جمله آمریکا متعهد شدند، از هرگونه سیاست با هدف خاص تاثیرگذاری خصمانه و مستقیم بر عادی سازی تجارت و روابط اقتصادی با ایران خودداری کنند.

مطابق این موارد، گروه 1+5 از جمله آمریکا به تسهیل همه شرایط برای رفع‌تحریم‎های هسته‎ای ایران و نشان دادن حسن نیت متعهد شده‌اند. و طبعا وضع تحریم‎های جدید علیه ایران در تضاد با حسن نیت مصرح در برجام است، و تعهد آمریکا به پرهیز از سیاست خصمانه با هدف تاثیرگذاری بر عادی سازی تجارت و روابط اقتصادی با ایران را زیرسئوال می‌برد.

نظر به همین بخش از مفاد برجام است که وزیر امور خارجه ایران تاکید کرده است: آنچه آمریکا در چند ماه گذشته ضد مردم ایران انجام داده واقعا نفرت انگیز بوده است، دولت آمریکا باید این همه نشانه‌های خصومت آمیز را متوقف کند، و باید بداند که اگر آمریکا به توافق هسته‎ای با ایران پایبند نباشد، تهران هم سناریوهایی پیش رو دارد.

حال انتظار می‎رود در بررسی تحریم‎های جدید آمریکا علیه ایران چنانکه وزیر امور خارجه کشورمان گفته است، اقدامات لازم صورت گیرد، و از سازوکار مندرج در برجام و دیگر سازوکارهای بین‌المللی برای مقابله با پیمان شکنی و نقض عهد آمریکا در تعهد به روح و متن برجام به درستی استفاده شود.

بازنگری برجام

اما، فارغ از نقض مکرر برجام و وضع تحریم‎های جدید علیه ایران، نکته مهم دیگری که دولت آمریکا در خصوص برجام در دستور کار قرار داده است، تلاش برای بازنگری برجام و تغییر رویه در اجرای این توافقنامه بین‌المللی است.

چنانکه تیلرسون، وزیر خارجه آمریکا در نامه‌ای به رئیس مجلس نمایندگان آمریکا با اذعان به پایبندی ایران به برجام نوشت:

«با وجود این، ایران همچنان از طرق مختلف، دولت پیشتاز حامی تروریسم است. رئیس جمهور ترامپ دستور بازنگری بین سازمانی به ریاست شورای امنیت ملی آمریکا درباره برجام را صادر کرده است تا ارزیابی کند که تعلیق تحریم‌های ایران بر اساس برجام، برای منافع امنیت ملی آمریکا حیاتی است؟ یا خیر؟ زمانی که این بازنگری بین سازمانی تکمیل شود، دولت مشتاق است در این زمینه با کنگره کار کند.»

به باور تحلیلگران این اقدام دولت آمریکا بیشتر تبلیغاتی است. چه آنکه مطابق حقوق بین‌الملل، یک کشور متعهد در توافقنامه بین‌المللی، هرگز امکان تغییر یکجانبه مفاد توافق یا رویه عمل به آن را ندارد، و این هدف را یا باید از طریق سازکار جمعی پیگیری کند، و یا اینکه از این توافق خارج شود.

چنانکه محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران هم در واکنش به این اقدام دولت آمریکا تاکید کرده است: برجام، توافقنامه‌ای چندجانبه است که مورد تائید شورای امنیت سازمان ملل متحد قرار گرفته است. این توافقنامه یک توافقنامه دوجانبه نیست که بتوان از آن خروج کرد یا درباره آن مذاکره مجدد انجام داد.

به همین دلیل آمریکا در بازنگری برجام یا باید ایران و همه اعضای گروه 1+5 را متقاعد کند، و یا اینکه راسا از این توافق خارج شود. خروجی که غالب سیاستمداران و حقوقدانان آمریکایی با آن مخالفند و معتقدند که خروج آمریکا از برجام نه تنها لطمه‎ای به این توافق بین‌المللی نمی‎زند که دولت ایالات متحده را با انزوا مواجه می‎کند سیاست تحریم ایران را بیش از پیش با ناکارامدی و شکست مواجه ‎می‌سازد.

یوسف اسماعیلی