در انتظار تماشای مـاه نو

استخراج تقویم رسمی کشور، آن هم تقویمی که اساس برنامه‌ریزی کشور و زندگی قریب به 80 میلیون ایرانی است، کار بسیار حساس و ظریفی است. فکر می‌کنید منجمانی که تقویم ما را استخراج می‌کنند از کجا و با چه دقتی پیش‌بینی کرده‌اند شنبه ششم خرداد اولین روز ماه رمضان است، تا ما با خیالی آسوده برای مهمانی در ماه خدا مهیا شویم؟

قاعده آغاز و انجام ماه‌ قمری

فقهای مذهب شیعه جعفری اثنی‌عشری (مذهب رسمی کشور) می‌گویند شروع هر ماه قمری با دیدن هلال ماه توسط خود انسان یا شهادت دو مرد عادل نسبت به دیدن هلال ماه اثبات می‌شود. از محتوای این جمله می‌توان متوجه شد راه‌های اثبات اول ماه نزد اهل تسنن و دیگر فرقه‌های شیعه می‌تواند از طرق دیگری هم صورت گیرد. براساس قاعده رسمی کشور که سنگ بنای آن قرآن کریم و احادیث و روایات ائمه(ع) است، اثبات آغاز ماه قمری براساس محاسبات صرفا نجومی جایگاه تعیین‌کننده ندارد؛ بلکه اقدام برای رؤیت هلال ماه در کنار توجه به محاسبات منجمان هر ماه مدنظر قرار می‌گیرد.

جالب است بدانید هلال شب اول هر ماه قمری، از نظر ارتفاع تا خط افق (بر حسب درجه) در زمان غروب خورشید، میزان باریک‌بودن، فاصله ظاهری در آسمان با خورشید و بسیاری از شاخصه‌های نجومی دیگر با هلال اول ماه در سایر ماه‌های قمری متفاوت است. منجمان می‌گویند هر هلال ماه، ویژگی‌های خاص خود را دارد و وضع رصدی و رؤیت‌پذیری آن جداگانه باید مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد. این‌طور نیست که دیدن هلال ماه در اول همه ماه‌ها بسیار دشوار یا بسیار آسان باشد. بلکه رؤیت هر هلال بسته به فصل و موقعیت مداری کره ماه، فنون خاص خود را می‌طلبد.

از این رو ممکن است یک زمانی، هلال جوان ماه رمضان در شامگاه 29 شعبان همزمان در ایران و عربستان دیده شود. گاهی هم ممکن است هلال ماه مثلا امروز در عربستان و شامگاه فردا در ایران دیده شود. منجمان می‌گویند حتی ممکن است در شرایطی با دو روز تأخیر هلال ماه در شامگاه در پهنه ایران نسبت به عربستان سعودی رؤیت شود. جالب است بدانید در حال حاضر بسیاری از علمای شیعه، ادعای رؤیت هلال ماه با ابزارهای اپتیکی مانند دوربین دوچشمی و تلسکوپ را می‌پذیرند و حجت می‌دانند، در حالی که مفتیان وهابی عربستان سعودی، کماکان رؤیت هلال به شیوه سنتی و با چشم غیرمسلح را مدنظر دارند. بنابراین توجه به زمان اعلان آغاز ماه در عربستان از آنجا که مبنایی متفاوت با قاعده شروع و پایان ماه قمری در ایران دارد، به کار ما نمی‌آید.

اشتباهات عجیب سعودی‌ها

در شرایطی که تقریبا 15 سال است در ایران گروه‌های آموزش دیده مرکب از منجمان و روحانیون، نسبت به رؤیت هلال ماه با چشم غیرمسلح و دوربین و تلسکوپ اقدام می‌کنند، در عربستان سعودی، رؤیت هلال در ماه‌های حساس رمضان، شوال، ذیقعده و ذی‌الحجه از سوی مردم عادی ـ که غالبا از ظرافت‌های رؤیت هلال و اشتباهاتی که هنگام رصد ممکن است رخ بدهد بی‌خبرند ـ در مواردی موجب اشتباه در اعلام آغاز برخی ماه‌های قمری در این کشور شده است. مانند موردی که دادگاه عالی عربستان سعودی براساس شهادت چند مرد عادل مبنی بر رویت هلال ماه شوال پس از غروب آفتاب در برخی مناطق کشور عربستان، دوشنبه ششم مرداد 1393 مطابق با 30 رمضان 1435 را به اشتباه عید فطر در این کشور اعلام کرد. در حالی که براساس اصول علم نجوم، هلال ماه در هیچ منطقه‌ای از کشور عربستان قابل رویت نبود و قطعا ماه رمضان 30 روزه بود! به احتمال زیاد آن چند نفر دچار اشتباه در دیدن هلال ماه شده بودند که موضوع عجیبی هم نیست.

از آن بدتر این که بسیاری از کشورهای اسلامی از غرب تا شرق آسیا در موضوع آغاز و پایان ماه قمری از عربستان تبعیت می‌کنند و آنها نیز در جریان این اشتباه‌ها دچار سردرگمی می‌شوند. معدودی از کشورهای اسلامی مانند لیبی نیز از قواعد نجومی خاص مانند توجه به زمان رخداد مقارنه خورشید و ماه در اعلام شروع و پایان ماه‌های قمری استفاده می‌کنند.

چرا دیدن هلال اول ماه گاهی دشوار است؟

هلال ماه در اول ماه قمری، در آسمان از نظر ظاهری فاصله کمی با خورشید دارد، بسیار باریک است و دقایقی پس از خورشید غروب می‌کند. این در حالی است که هر چه از آغاز ماه قمری می‌گذرد، بر ضخامت هلال افزوده و قرص پهن‌تری از ماه در آسمان دیده می‌شود و دیرتر هم غروب می‌کند. از این رو در شامگاه بیست و نهمین شب هر ماه قمری، هنگام غروب خورشید و اندکی پس از آن، منجمان باید با چشم غیرمسلح یا دوربین و تلسکوپ به دنبال کمان زیبای باریکی از هلال ماه نو در روشنایی افق شامگاه باشند.

آنها برای این کار به موقعیت مختصاتی ماه در آسمان توجه می‌کنند، از نرم‌افزارهای رایانه‌ای دقیق بهره می‌برند و با استفاده از ابزارهای زاویه‌سنجی و تلسکوپ‌های رباتیک، موقعیت هلال ماه را بدقت مشخص می‌کنند. از این رو دقت جست‌وجوی هلال ماه بسیار بالاست و اگر قابل رؤیت باشد، شکارچیان تیزبین هلال ماه قطعا آن را رؤیت خواهند کرد. با این وجود، غبارآلود یا ابری‌بودن آسمان در کنار ریزگردهایی که در سال‌های اخیر مهمان ناخوانده آسمان کشور شده‌اند، کار رؤیت هلال را گاهی سخت و پیچیده می‌کنند. بویژه هلال ماه رمضان امسال که هنگام غروب خورشید در شامگاه فردا جمعه پنجم خرداد، ارتفاع خیلی کمی از افق دارد. در این حالت، استفاده از ابزار رصدی ضرورت می‌یابد.

چگونه رؤیت‌پذیری هلال را پیش‌بینی می‌کنیم؟

مسلما برای استخراج تقویم باید از قبل اقدام کرد و نمی‌شود کشور را معطل نگه داشت تا در شامگاه بیست و نهمین روز هر ماه قمری برای رؤیت هلال اقدام شود و بر اساس آن اعلام کنند فردا سی‌امین روز ماه است یا نخستین روز از ماه قمری جدید!

روش استخراج تقویم از دوران دانشمندانی همچون ابوریحان بیرونی، عمر خیام و خواجه نصیرالدین طوسی این گونه بوده است که بر اساس تجارب قبلی از رصد هلال ماه‌هایی که خصوصیات متنوعی داشته‌اند، بتدریج می‌توانستند موقعیت هلال ماه‌های پیش رو و اوضاع رصدی آنها را پیش‌بینی کنند. یعنی با گذر زمان، منجمان مسلمان با رصد پیگیر هلال‌های ماه به بانک داده‌هایی دست یافتند که بر آن اساس می‌توانستند استنباط کنند اگر هلال اول ماه هنگام غروب خورشید چند درجه از خورشید فاصله داشته باشد، ارتفاعش از افق چند درجه باشد، چند ساعت از زمان هم‌راستایی مراکز زمین و ماه و خورشید گذشته باشد، ضخامت بخش مرکزی هلال چقدر باشد، چند درصد از قرص ماه درخشان باشد و... در آن صورت هلال ماه با چشم غیرمسلح دیده می‌شود یا برای رصدش به دوربین دوچشمی یا تلسکوپ احتیاج است یا این که اصلا هلال ماه رؤیت‌پذیر نیست و فردا روز سی‌ام ماه قمری خواهد بود.

دقت این پیش‌بینی‌ها با گذشت زمان، زیاد شده است؛ بویژه در سال‌های اخیر که بحث رصد با ابزارهای اپتیکی نیز در دستور کار قرار گرفت. تلاش جمعی منجمان ایرانی به همراه منجمان مسلمان و غیرمسلمان از سراسر جهان موجب شد این بانک داده‌ها براساس آخرین رصدها با دوربین دوچشمی و تلسکوپ به روز شود و از این روست که امروزه می‌بینیم، تعیین روز اول و پایان ماه مبارک رمضان و روز عید سعید فطر مطابق با آنچه در تقویم پیش‌بینی شده با دقت خیلی خوبی اتفاق می‌افتد. جالب است بدانید چند نفر از منجمان کشورمان، رکوردهای جهانی دیدن دشوارترین هلال‌های رؤیت شده تا امروز را دارند.

شامگاه جمعه، هلال رمضان دیده می‌شود

با نگاهی به مشخصه‌های ماه و خورشید در شامگاه جمعه پنجم خرداد 1396، مطابق با 29 شعبان 1438 در می‌یابیم جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید برای مناطق مختلف کشور بیش از 11 درجه (بیشتر از رکورد جهانی که حدود هفت درجه بوده است) و مدت زمان سپری شده از زمان مقارنه یا هم‌راستایی زمین و ماه و خورشید بیش از 19ساعت (بیشتر از رکورد جهانی 11 ساعت و 40 دقیقه) خواهد بود. با بررسی سایر پارامترها نیز می‌توان دریافت این هلال از نظر نجومی در بیشتر مناطق کشور بویژه مناطق مرکزی و جنوبی با چشم غیرمسلح رؤیت‌پذیر خواهد بود؛ هرچنداستفاده از ابزار اپتیکی کار رؤیت را آسان‌تر می‌کند.

همچنین در بررسی دقیق‌تر متوجه می‌شویم برای رصد این هلال در بخش‌های شمالی کشور شامل استان‌های تهران، البرز، خراسان رضوی، خراسان شمالی، گلستان، مازندران، گیلان، قزوین، زنجان، اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی برای رؤیت هلال ماه هنگام غروب خورشید، استفاده از دوربین دوچشمی یا تلسکوپ به طور قطعی نیاز است و با چشم غیرمسلح رؤیت نخواهد شد.

با این حساب تا زمان اعلام رسمی آغاز ماه رمضان تا جمعه شب از سوی مراجع قانونی خود را برای آغاز ماه مبارک رمضان از سحرگاه شنبه ششم خرداد مهیا کنید.

نقشه رویت‌پذیری هلال ماه رمضان 1438 در شامگاه جمعه 5 خرداد که از نرم‌افزار Accurate Time استخراج شده است. در مناطق سبزرنگ، هلال ماه به آسانی با چشم غیرمسلح دیده می‌شود. در مناطق صورتی رنگ، هلال ماه به سختی با چشم غیرمسلح دیده می‌شود. در مناطق آبی رنگ، دیدن هلال ماه با ابزار اپتیکی امکان‌پذیر است. در مناطق سفید، هلال ماه دیده نخواهد شد.

کاظم کوکرم