وقتی زمین می‌لرزد

خشن و غیرقابل پیش‌بینی

کارشناسان زلزله معتقدند این پدیده از هیچ معادله ریاضی تعریف‌شده‌ای پیروی نمی‌کند و وقتی اتفاق می‌افتد این ما هستیم که باید گلیم خود را از آب بیرون بکشیم.

پروین برازنده کارشناس ارشد ژئوفیزیک زلزله‌شناسی در رابطه با پیروی نکردن این پدیده از قوانین ریاضی معتقد است: «زمین‌لرزه یک فرآیند غیرقابل‌پیش‌بینی است که هیچ معادله ریاضی تعریف‌شده‌ای در رابطه با آن صدق نمی‌کند. برای مثال در فیزیک کلاسیک تخمین وضعیت مکانی و زمانی یک وزنه در سقوط آزاد با کمک روابط امکان‌پذیر است اما پیش‌بینی زلزله از این قاعده مستثناست.

آنچه حائز اهمیت است این است که جوامع درحال‌توسعه نسبت به سایر جوامع آسیب‌پذیرترند و این موضوع درباره سایر حوادث طبیعی هم موضوعیت دارد. در مناطق فقیرنشین و کمتر توسعه‌یافته تلفات انسانی شش برابر بیشتر از مناطق برخوردار است». زلزله می‌تواند به‌راحتی زندگی اجتماعی انسان را دگرگون کند و آسیب‌های این پدیده به افرادی که زنده می‌مانند بسیار زیاد است و حتی تا مدت‌ها می‌تواند روی زندگی فردی بازمانده‌ها تأثیرگذار باشد. بنابراین لازم است گروه‌های مشاوران و روان‌شناسان بعد از حوادثی مانند زلزله وارد عمل شوند تا تأثیرات این فجایع در زندگی بازمانده‌ها کم شود.

نوشدارو بعد از مرگ

مساله مهمی که در اینجا مطرح می‌شود این است که امدادرسانی و اقدامات موثر در این رابطه باید قبل از وقوع حادثه اتفاق بیفتد که معمولا در کشور ما این موضوع به بعد از بروز حوادث طبیعی موکول می‌شود. خانم برازنده در توضیح زمان مفید برای امدادرسانی به دو عامل زمان و مدیریت اشاره می‌کند: «برای این‌که امدادرسانی موثر واقع شود در کشورهای توسعه‌یافته این زمان 12 ساعت در نظر گرفته می‌شود چراکه بعدازاین زمان امدادرسانی کمتر می‌تواند جان افراد را نجات دهد و این در حالی است که در مناطق کم‌برخوردار امدادرسانی به 100ساعت می‌رسد که چندان کارآمد نخواهد بود. شاید زلزله غیرقابل‌پیش‌بینی باشد اما با اتخاذ تدابیر مدیریتی و سیاست‌گذاری‌های درست و بجا می‌توان آثار آسیب‌های ناشی از زلزله را به حداقل رساند.

ازجمله شاخص‌های مهم در جهت کاهش خسارت ناشی از زلزله مساله آمادگی و آگاهی جامعه، تأسیسات زیر بنایی شهری، امکانات مقابله با حوادث طبیعی و چرخه مدیریت بحران است. درواقع برنامه‌ریزی برای پیشگیری از فاجعه بخشی از خط‌مشی توسعه ملی هر کشور است و در این راستا عوامل انسانی و اقتصادی در تهیه هر طرحی برای مقابله با آثار زمین‌لرزه به‌حساب آورده می‌شوند. بسیاری از شهرهای ایران در مقابل زمین‌لرزه‌های 5/5 تا 6 درجه و روستاهای فلات ایران 5/4 تا 5 درجه بشدت آسیب‌پذیرند با درک این مطلب آموزش و آگاهی همگانی مهم‌ترین موضوع در کاهش تلفات و خسارات تلقی می‌شود. در کشورهای لرزه‌خیز که تمامی اصول پیشگیری و ایمنی و آگاهی صورت می‌پذیرد آمار تلفات و خسارات به‌مراتب کمتر از کشورهایی است که توجهی به این امور ندارند. باید بدانیم که شناخت و آگاهی از خطر، آمادگی و نحوه غلبه بر خطر می‌تواند گام‌های موثر و مفیدی در مصونیت تلقی شوند».

اثرات اجتماعی همچون کوه یخ

زلزله در دسته بلایای طبیعی دسته‌بندی می‌شود که در کنار اثرات مخرب اقتصادی ابعاد مختلفی از زندگی روانی ـ اجتماعی افراد را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد که کمتر موردتوجه قرار می‌گیرد. در هنگام بلایای طبیعی با توجه به ابعاد فاجعه پای کمک‌های بین‌المللی هم مطرح می‌شود و بعد از امدادرسانی معمولا افراد فاجعه دیده به حال خود رها می‌شوند و موضوع به فراموشی سپرده می‌شود. این در حالی است که در حادثه‌ای مانند زلزله افراد با از دست دادن‌های گسترده اعضای خانواده و اقوام مواجه می‌شوند و موضوع معلولیت‌های جسمی حرکتی از دیگر تبعات این فاجعه است.

درواقع بلایی طبیعی به کوه یخ تشبیه می‌شود که قسمت اعظم آن در زیرآب قرار دارد و به چشم نمی‌آید، از دست دادن دوستان و اعضای خانواده و محرومیت‌های جسمانی قسمت بیرونی آن است و معلولیت عواقب روانی ناشی از این حادثه که گاهی تا پایان عمر باقی می‌ماند، بخش اصلی این کوه یخ را تشکیل می‌دهند که در اکثر مواقع مورد غفلت قرار می‌گیرند و این زخم‌های روانی گرچه پنهان هستند ولی موجب رنج و ناتوانی و افت کارکردهای بسیاری از افراد می‌شوند.

این افراد بعدازاین حوادث گاهی تنها گذاشته می‌شوند و این در حالی است که باید گروه دوم از امدادرسانان وارد عمل شده و ازنظر روانی و اجتماعی مسائل و مشکلات زلزله‌زده‌ها را حل کنند. در چنین وضعیتی افراد آسیب‌دیده دوست دارند دیده‌شده و نیازهایشان موردتوجه قرار بگیرد. بعد از نیروهای امدادی روان‌شناسان و مددکاران اجتماعی می‌توانند در مرحله دوم وارد عمل شده و به آسیب‌دیدگان کمک کنند. روان‌شناسان با توجه به نیازها و خسارت‌های واردشده به افراد که عموما سوگوار هم هستند می‌توانند از بروز مشکلات بعدی در این افراد جلوگیری کنند.

زلزله فایده هم دارد؟!

زلزله در کنار فجایعی که برای زندگی اجتماعی انسان‌ها ایجاد می‌کند و باعث می‌شود آنها تا مدت‌ها درگیر جبران خسارت‌های روحی ـ روانی و اقتصادی باشند تاثیرات قابل‌توجهی هم روی محیط‌زیست دارد. اما توجه به این‌که زلزله می‌تواند باعث شود که منابع زیرزمینی مانند نفت و گاز در دسترس‌تر قرار بگیرند می‌تواند نگاه ما را نسبت به این پدیده عجیب تغییر دهد. پدیدار شدن میدان‌های جدید نفتی یا گازی یا هر دو می‌تواند از اثرات یک زلزله بزرگ در اعماق زمین باشد. تصور کنید یک کشور فقیر که دستش از منابع طبیعی و چاه‌های نفت دور است به دلیل یک زلزله ویرانگر به منابع عظیم ثروت دسترسی پیدا کند هرچند این موضوع شبیه فیلم‌های علمی تخیلی است اما وقوع آن غیرممکن نیست چراکه ما نمی‌دانیم در زیر کیلومترها سنگ و خاک چه چیزی پنهان‌شده است. خانم برازنده به عنوان کارشناس ارشد زلزله در این رابطه معتقد است: «زلزله‌ها می‌توانند بسیار متفاوت هم دیده شوند و آنها با نیروی زیادی که دارند قادرند با تاثیر روی محیط‌زیست زندگی ما را دگرگون کنند که در جذاب‌ترین شکل ممکن پیدا شدن میدان‌های نفتی و گازی است. از طرفی حرکت‌های زمین در جریان زلزله می‌تواند باعث شود که معادن و مواد موردنیاز ما انسان‌ها به سطح زمین نزدیک‌تر شده یا آشکار شوند. ایجاد دریاچه‌های طبیعی به دلیل ریزش کوه در مسیر رودخانه‌ها از دیگر مواردی است که می‌تواند چهره یک منطقه را دگرگون کرده و حتی روی گردشگری یک منطقه اثرگذار باشد و درنهایت روی کیفیت زندگی جوامع محلی اثر مثبت خود را با افزایش درآمد از محل گردشگری نشان دهد. به‌وجود آمدن چشمه‌های جدید و گوارا هم از دیگر تاثیرات زلزله‌هاست که می‌توان انتظار داشت در منطقه‌ای دیده شود یا در نهایت همین چشمه‌ها با باز شدن راهشان به سطح زمین دریاچه‌ها و رودها را ممکن است ایجاد کنند».

بحران را مدیریت کنیم

زندگی اجتماعی ما انسان‌ها بعد از میلیون‌ها سال بلایای طبیعی روی این کره خاکی به‌وجود آمده است و بسیاری از زیبایی‌هایی که امروز شاهد آن هستیم ناشی از همین توفان‌ها و سیل‌ها و زلزله‌هاست. طبیعت راه خود را به پیش می‌برد و این ما هستیم که باید خودمان را با آن وقف داده و اجازه ندهیم راه طبیعت سد راه زندگی ما انسان‌ها شود. مدیریت صحیح و پیشگیر‌ی قبل از وقوع زلزله و مناسب‌سازی منازل مسکونی و مراکز حیاتی می‌تواند تا حد بسیار زیادی از بروز فجایع گسترده جلوگیری کند که این کار هزینه بسیار کمتری نسبت به مشکلات بعد از حادثه خواهد داشت.

سعید ضروری