نظم امنیتی مناسب چندجانبه و درون‌زا

امنیت منطقه‌ای در غرب آسیا از‌سوی عوامل مختلفی تهدید شده و به نوعی ناامنی مزمنی در منطقه وجود دارد، بنابراین ضرورت دارد که ما به بررسی این بخش بپردازیم و بر همین اساس، دیروز شاهد برگزاری کنفرانس امنیتی تهران با موضوع نظم امنیتی منطقه‌ای غرب آسیا بودیم.

یکی از مهم‌ترین اهداف این کنفرانس که امیدواریم به‌صورت سالانه ادامه یابد،‌ تولید فکر و ایده و مشارکت در تصمیم‌سازی است که تصمیم‌گیران منطقه بتوانند از این ایده‌ها و افکار جمعی برای ایجاد نظم و امنیت در منطقه استفاده کنند.

ضمن این‌که نخبگان اجرایی نیز که تصمیم‌گیرندگان سیاسی هستند در این کنفرانس حضور داشتند و علاوه بر این‌که این کنفرانس مجمعی برای هم‌اندیشی نخبگان علمی است،‌ یک هم‌اندیشی و دیالوگ میان حوزه اجرا و حوزه تئوری نیز هست. بنابراین کنفرانس امنیتی تهران بر اساس برخی اهداف عملیاتی و مشخص شکل گرفت.

به نظر می‌رسد که نظم امنیتی منطقه در غرب آسیا در حال گذار است. نظم پیشین دچار تغییر و تحول شده و هنوز به یک نظم مستقر نرسیده‌ایم.

در‌واقع تحولات در سطح کارگزاری و ساختاری، الگوی تعاملات و تهدیدات و رقابتی که میان نیروهای همگرا و واگرا وجود دارد،‌ بیانگر این است که نظم امنیتی در این منطقه در حال تغییر و تحول است. به تبع آن لازم است ما چالش‌ها و فرصت‌های نظم امنیتی منطقه‌ای را مورد واکاوی قرار دهیم. همچنین لازم است برای طراحی یک نظم امنیتی پایدار و فراگیر، نظم پیشین را آسیب‌شناسی کنیم.

به نظر می‌رسد‌، نظم‌های امنیتی که بعضی از بازیگران منطقه‌ای یا فرامنطقه‌ای درصدد استقرار آن بودند، مناسب منطقه غرب آسیا نبوده و در واقع بیشتر نظم‌های غیر مشارکتی، یکجانبه، ‌برون‌زا و مبتنی بر نظم قدرت‌محور بوده که گرچه در بعضی اوقات به صورت موقتی توانسته امنیت را برقرار کند، اما امنیت پایدار را تامین نکرده است بنابراین یکی از اهداف و محورهای بحث ما آسیب‌ شناسی طرح‌های پیشین است. هدف دیگر، شناسایی مختصات نظم امنیتی مناسب است.

در اینجا باید بر این نکته تاکید کرد که برقراری یک نظم امنیتی مطلوب، خیلی دشوار است و ممکن است هر یک از بازیگران از نظم مطلوب تلقی خاص خود را داشته باشند، اما می‌توان درباره یک نظم امنیتی مناسب به تفاهم رسید. نظم امنیتی مناسب، مبتنی بر امنیت‌طلبی است، نه قدرت‌طلبی.

دوم آن‌که نظم امنیتی مناسب، درون‌زا و مبتنی بر خوداتکایی امنیتی است، نه عاریتی و وارداتی. سوم این‌که نظم مناسب باید همه‌جانبه و فراگیر باشد و همه ابعاد امنیت را در بر بگیرد و همه بازیگران دولتی و غیردولتی را شامل شود و همه تهدیدات اعم از نظامی و سخت و نرم را پوشش دهد. چهارم آن‌که نظم امنیتی مناسب، چندجانبه است.

تجربه و تاریخ نشان می‌دهد که نظم امنیتی یکجانبه، چه درون‌زا و چه برون‌زا، قرین موفقیت نبوده و نخواهد بود. پنجم این‌که نظم امنیتی مناسب باید با مشارکت همه و حتی رقبایی باشد که تلاش دارند نظم امنیتی را شکل دهند.

این نظم باید مبنی بر تعامل و تشریک مساعی باشد تا همه بازیگران به تعامل بپردازند و سرانجام این‌که باید پایدار و مبتنی بر منافع بلندمدت باشد،نه منافع کوتاه‌مدت و زودگذر.

مصادیق این نظم می‌تواند نظم‌های مشارکتی مختلفی باشد که شاید از نظم دسته‌جمعی و مشترک، نظم امنیتی همکاری‌جویانه و همگرایی بتوان به عنوان مصادیق نظم امنیتی مناسب یاد کرد.

نظم امنیتی همکاری‌جویانه مناسبت بیشتری برای منطقه دارد. موضوع بسیار مهم دیگری که برای تبیین نظم منطقه‌ای و تحقق آن لازم است شناسایی، تبیین و توضیح پیش‌شرط و الزام‌های الگوی نظم امنیتی مناسب است.

این پیش‌شرط‌ها و الزامات شامل ترتیبات،‌ قواعد و ساختارهای امنیتی کارآمد، سازگاری و همسازی اهداف امنیتی بازیگران منطقه‌ای، تفوق شیوه‌های حل مسالمت‌آمیز مناقشات و منازعات است.

امنیت چه در سطح ملی و چه در سطح منطقه‌ای، صرفا منحصر در امنیت نظامی نیست بلکه ابعاد دیگری از امنیت وجود دارد که توسعه اقتصادی پایدار از جمله آن است.

همچنین مجموعه‌ای از اقدامات مستمر و پایدار و بلندمدت برای حفظ ثبات، مدیریت بحران و جلوگیری از وقوع آن از لازمه‌های شکل‌گیری نظام امنیتی مناسب است. وجود هنجارهای مورد توافق از دیگر عوامل شکل‌گیری نظم امنیتی مناسب است.

دکتر سید جلال دهقانی‌فیروزآبادی - دبیر کنفرانس امنیتی تهران