سالمندان در انتظار قاب تصویر

سالمندان نیاز‌های متفاوتی دارند و تامین نیازهای آنها ، برنامه‌ریزی‌ درازمدت و کاربردی می‌خواهد . این کار، عزمی ملی است که برای به نتیجه رسیدن، همکاری همه سازمان‌های دولتی، خانواده‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد و حتی خیرین را می‌طلبد.در این میان صدا و سیما به‌عنوان رسانه‌ای فراگیر می‌تواند نقش موثری در نمایش سالمندان و موقعیتی که در خانواده‌‌ و جامعه دارند، داشته باشد و با ارائه راهکارهایی به مردم و مسئولان نشان دهد برای این گروه که روز‌به‌روز ناتوان‌تر و به تبع آن تنهاتر می‌شوند، چه باید کرد. آثار نمایشی تلویزیون به دلیل مخاطب فراگیر و آموزش‌های غیرمستقیمی که ارائه می‌دهد، می‌تواند فضای مناسبی برای پراختن به موضوع سالمندی باشد؛ موضوعی که سال‌هاست مورد غفلت واقع شده هر چند توجهی به سالمندان در برخی مجموعه‌های تلویزیونی به تصویر کشیده می‌شود. این تصویرسازی هر چند ناقص و بیشتر شبیه کاریکاتوری از سالمند است، اما به فیلمنامه‌نویسان و کارگردانان این نکته را گوشزد می‌کند که این گروه از جامعه ظرفیت زیادی در درام‌پردازی دارند و می‌توان با اضافه کردن آنها به فیلمنامه و دادن نقش‌های اصلی به سالمندان، قصه‌های تازه‌ای را برای مردم تدارک دید.

خیلی دور، خیلی نزدیک

در اواخر دهه 60 بیژن بیرنگ و زنده‌یاد مسعود رسام سریال «این خانه دور است» را با محوریت سالمندان تولید کردند که سال 74 از شبکه دو پخش شد. مخاطبان با تماشای هر قسمت از این سریال‌، قصه تنهایی یکی از سالمندان را می‌دید. این سریال در زمان خود توانست تعداد زیادی از مردم را پای تلویزیون بنشاند و این نکته را به خانواده‌‌ها گوشزد کند که سرای سالمندان جای خوبی برای سپردن والدین پا به سن گذاشته نیست. پدر‌بزرگ‌ها و مادر‌بزرگ‌ها که زمانی جوان، قدرتمند و موثر بوده‌اند در دوره پیری نیاز‌هایی دارند که باید به آنها توجه شود و تنها نمانند.

غلامرضا رمضانی هم سال 75 سریال «‌مدرسه مادربزرگ‌ها» را ساخت و در این اثر زندگی معلمی را به تصویر کشید که علاقه‌مند بود همه مادربزرگ‌ها را با‌سواد کند، او آنها را در مدرسه دور هم جمع می‌کند و با صبر و حوصله به اصطلاح با آنها سرو کله می‌زد. این سریال هر چند با محوریت زنان سالمند ساخته شده بود، اما غنیمتی بود که نشان دهد این گروه سنی چه نیاز‌هایی دارند و به چه وسیله‌ای می‌شود آنها را توانمند کرد.

مرضیه برومند هم در سریال کارآگاه شمسی و مادام به سالمندان از زاویه‌ای جدید نگاه کرد. او هم سراغ زنان سالمند رفت؛ زنانی که برای پر کردن اوقات خود دست به کارهای عجیب و غریبی می‌زنند. زنده‌یاد اکبر خواجویی هم سریال رسم شیدایی با موضوع سالمندان، تنهایی آنها و این‌که چگونه تلاش می‌کنند وقت خود را پر کنند در سال 83 کارگردانی کرد که این سریال را می‌توان آخرین اثری دانست که به شکل مستقیم به موضوع سالمندان پرداخت. البته در تمامی این آثار فقط به تنهایی سالمندان توجه شده و این‌که باید جوانان و فرزندان در کنار آنها باشند در صورتی‌که سالمندان نیازهای متفاوت و زیادی دارند که بهتر است به همه آنها توجه شود. توان افزایی سالمندان یکی از نیازهای مهمی است که توجه به آن باعث می‌شود گروهی که در شرایط فعلی در ردیف افراد ناتوان قرار می‌گیرند به آدم‌هایی تبدیل شوند که می‌توانند نقش موثری در خانواده و جامعه داشته باشند.

دنیای شیرین سالمندان

غلامرضا رمضانی، کارگردان سریال مدرسه مادربزرگ‌ها دلیل بی‌توجهی سازندگان آثار نمایشی به موضوع سالمندان را نداشتن نگاه عمیق به مسائل اجتماعی ذکر کرد و گفت: متاسفانه نگاهمان کلی است و همین باعث می‌شود از برخی فعل و انفعالات جامعه بی‌خبر باشیم. این در حالی است که ما می‌توانیم به جای داشتن نگاه غم‌انگیز به سالمندی، دیدگاه شیرین و امیدبخشی به آن داشته باشیم و آثار متنوعی در این باره بسازیم.

وی ادامه داد: من با ساخت سریال مدرسه مادربزرگ‌ها نشان دادم که می‌توان به سالمندان نگاه شیرین داشت و حتی مشکلات آنها را با نگاه شیرین و مفرح مطرح کرد تا به کسی هم برنخورد که مبادا به بزرگ ترها بی‌احترامی شده است. نمی‌دانم چرا ما چنین نگاهی را دنبال نمی‌کنیم و همیشه یک زبان تلخ و پر از غم را برای پرداخت به موضوعات سالمند و حتی بیماری‌های خاص انتخاب می‌کنیم.

به نظر این کارگردان شاید همین نگاه باعث شده تا نویسندگان و سازندگان آثار نمایشی از پرداخت به مسائل سالمندان دوری کنند. ضمن این که مردم وقتی بخش عمده زندگی‌اش را سپری می‌کنند و به سن میانسالی می‌رسند، به این می‌اندیشند که دیگر به اصطلاح به سراشیبی افتاده‌اند و دوره مفید عمر آنها به پایان رسیده است، در حالی که میانسالی هم بعد زیبایی از زندگی است که دنیای خودش را دارد و کهنسالی هم بخشی از زندگی است که می‌تواند خیلی خوب یا خیلی بد باشد. من هم در سریال مدرسه‌ مادربزرگ‌‌ها کار ویژه‌ای نکردم، فقط نگاه امیدبخش به سالمندی داشتم و آنچه را باور داشتم به تصویر کشیدم.

سالمندی انتهای زندگی نیست

خشایار الوند، نویسنده سریال تلویزیونی پایتخت 4 نیز درباره توجه به دغدغه‌های باباپنجعلی و نیازهایش در سریال پایتخت و بخصوص سری چهارم این سریال به جام‌جم گفت: ما در فصل جدید سریال پایتخت می‌خواستیم بابا پنجعلی را که یک پیرمرد آلزایمری و کم‌حرف است تا حدودی فعال کنیم، به همین دلیل به این مساله فکر کردیم که صرفا نمی‌توان به موضوع نگهداری او اشاره کرد و می‌توانیم طور دیگری به این موضوع نگاه کنیم، چون نیاز سالمندان فقط غذا دادن بموقع به آنها نیست و آنها مسائل روحی و روانی دیگری هم دارند. بنابراین بعد از تحقیقات لازم در این باره، موضوع تنهایی بابا پنجعلی را مورد توجه قرار دادیم.

وی ادامه داد: به هرحال هر آدمی از مقطعی تنها می‌شود و باید بدانیم در این مواقع نباید فقط به مرگ فکر کنیم، چون زندگی تمام نشده است. به همین دلیل در پایتخت 4 نشان دادیم که بچه‌ها بعد از فوت یکی از والدین‌شان نباید نسبت به ازدواج مجدد آنها موضع بگیرند. از این رو با روایت قصه ازدواج بابا پنجعلی این باور اشتباه را اصلاح کرده و تابوهای برخی از مردم را قلقلک دادیم. در واقع به مخاطب می‌گوییم که آدم‌ها در هر مقطعی می‌توانند تصمیم بگیرند و نباید سالمندی را مساوی با آخر زندگی بدانیم.

این نویسنده با اشاره به سریال تلویزیونی«این خانه دور است»، گفت: این سریال نگاه ویژه‌ای به سالمندان داشت و جزو آثار خوب تلویزیون است. به نظرم بهتر است باز هم آثار نمایشی با محوریت سالمند ساخته شود. البته باید دست نویسندگان را هم در ساخت این نوع آثار باز گذاشت تا اگر در آثار طنز با سالمندان شوخی می‌کنیم، این جو شکل نگیرد که به بزرگ‌ترها بی‌احترامی شده است.

جمعیت ایران خاکستری می‌شود

دکتر عالیه شکر‌بیگی، جامعه‌شناس و دبیر کار‌گروه خانواده سالم معاونت زنان و خانواده ریاست‌جمهوری معتقد است: افزایش جمعیت سالمندان در آینده نزدیک به یکی از نشانه‌ها و شاخصه‌های ایران تبدیل می‌شود، به همین دلیل باید سیاستگذاران در عرصه کلان برای این موضوع برنامه‌ریزی کنند، اما هنوز اتفاق خاصی در این باره نیفتاده و بهتر است از الان به فکر آینده باشیم.

وی ادامه داد: سازمان صدا و سیما به‌عنوان یکی از دستگاه‌های دولتی می‌تواند بیشتر در این زمینه ورود پیدا کند و بازوی توانمندی برای جامعه سالمندان باشد و با ساخت آثار متنوع نمایشی و غیرنمایشی راه‌حل‌های مناسب برای این گروه سنی ارائه کند و از کارگردانان صاحب‌نام هم برای ساخت این آثار استفاده کند تا مسائل سالمندان به‌واسطه آثار نمایشی مطرح شده و هم آموزش‌های لازم داده شود.

به نظر این استاد دانشگاه ما برای اجرایی شدن هر فعالیت نیازمند آگاهی‌بخشی هستیم و سریال‌های تلویزیونی می‌توانند این نقش را بخوبی ایفا کنند و در زمینه اطلاع‌رسانی مشکلات سالمندان قدم بزرگی بردارند. این امر حیاتی است و نباید نسبت به آن بی‌توجه باشیم.

دغدغه‌های سالمندان فراوان بوده و کافی است سازندگان آثار نمایشی سری به خانه سالمندان بزنند تا بدانند این قشر از افراد جامعه چه نیازهایی دارند.

شکر‌بیگی درباره نیازهای سالمندان گفت: بخش عمده مشکلات سالمندان به نیازهای عاطفی برمی‌گردد و ما باید به سرمایه‌های آنها توجه کنیم. منظور از سرمایه‌، حمایت‌های عاطفی و همدلانه با سالمندان است. به هر حال همه روزی در چرخه سالمندان قرار خواهیم گرفت.

بنابراین باید به احساس تنهایی سالمندان، حمایت اجتماعی از آنها و مشارکت‌ دادنشان در حل مسائل توجه کنیم. بنابراین بهتر است کارگردانان با مراجعه به خانه سالمندان در جریان مشکلات و مسائل سالمندان قرار بگیرند و بعد از تحقیقات لازم آثار نمایشی متنوعی با این محوریت تولید کنند.

این کارشناس رسانه یکی از دغدغه‌های مشترک برخی از سالمندان را حسرت یک لحظه دیدن فرزندانشان ذکر کرد و افزود: به نظرم رسانه نقش بسزایی در بیداری وجدان مردم و آگاهی‌بخشی دارد و از کسانی که پدر و مادرهایشان را در خانه سالمندان گذاشتند، بخواهد تا مدام به آنها سر بزنند و تا جایی که برایشان امکان دارد آنها را در خانه نگهداری کنند. ما با ساخت آثار نمایشی قوی می‌توانیم به سالمندان اعتماد به نفس هم بدهیم.

این مدرس دانشگاه با اشاره به سریال پایتخت 4 عنوان کرد: این سریال با ظرافت بحث ازدواج سالمندان را در قالب قصه مطرح کرده و نشان می‌دهد که سالمندی به این معنا نیست که فکر کنیم با افزایش سن زمان مرگ فرا رسیده است، بلکه سالمندی؛ تولدی دوباره است. صدا و سیما می‌تواند با ساخت آثار نمایشی و غیر‌نمایشی (میزگرد و گفت‌وگو) به این موضوع بپردازد که سالمندی مساوی با پایان زندگی نیست.

به گفته وی، در کشورهای مختلف از جمله ژاپن به تغذیه، بهداشت و مراقبت از سالمندان خیلی توجه می‌شود و حتی گاهی یک ماه در سال سالمندان قرنطینه می‌شوند تا بهداشت جسمانی و روانی‌شان چک شود. بنابراین ما هم می‌توانیم از زوایای مختلف به موضوع سالمند توجه کنیم.

به نظر شکربیگی بهتر است ساخت آثار نمایشی دقیقه نود نباشد تا نویسندگان از حضور سالمندان در کار غافل نشوند و از قبل بخشی از قصه‌هایشان را با ظرافت به سالمندان و دغدغه‌هایشان اختصاص بدهند.

گروه رادیو و تلویزیون

فاطمه عودباشی