گالیور‌ در گلبرگ

درختان مینیاتوری یا بن‌سای نمونه شاخصی از کوچک‌سازی یا به شکل تزئینی درآوردن یک شی‌ء است که سابقه‌ای هزار ساله دارد. برگردیم به داستان همان چشم‌بادامی‌های چینی که این روزها با مینیاتوری‌ کردن یا ساختن نمونه مشابه کوچک‌شده آثار باستانی سعی در جذب گردشگر یا سرگرم کردن مردمشان دارند. البته ترسی هم ندارند که نمونه مشابه با اندازه واقعی این آثار را هم بسازند و به گردشگران قالب کنند، برایشان مهم هم نیست که آثار تاریخی کدام کشور و ملت باشد. همین دو سه ماه پیش بود که صدای مصری‌ها را در آوردند، چراکه ابوالهول را در ابعادی بزرگ‌تر از اصلش کپی کرده بودند و با افتخار نمایش می‌دادند.

البته از میان همه این کپی‌کاری‌ها، گاهی ایده جالبی هم بیرون آمده؛ مثلا همین ایده که آثار تاریخی و فرهنگی جهان را در ابعاد مینیاتوری بسازند و در پارک‌ها و باغ‌های بزرگ به نمایش بگذارند. دست‌کم کسانی‌که پول رفتن به آن سر دنیا را ندارند می‌توانند تصوری از فرهنگ تاریخ یک کشور دیگر در ذهن بپرورانند. البته عملی کردن این ایده فقط به چین که دیوارش شهرتی جهانی دارد، محدود نمی‌شود. برای مثال، کشورهای خاور دور مانند ژاپن یا تایلند نیز از این ایده استقبال کردند. ژاپنی‌ها در پارک توبو ورد (Tobu World) در شهر نیکو و تایلندی‌ها در پارک مینی‌سیام در مرکز شهر پاتایا به این ایده واقعیت بخشیدند.

اما این روزها اگر گذرتان به خیابان جانبازان غربی (گلبرگ) تهران خورده باشد، احتمالا تابلویی با عنوان «باغ‌موزه مینیاتور» به چشمتان خورده است. ظاهرا شهرداری تهران برای این‌که از قافله عقب نماند باغ‌موزه‌ای را برپا کرده و چند ماکت مینیاتوری از آثار و بناهای تاریخی به نمایش گذاشته است؛ البته با این تفاوت که برخلاف چشم‌بادامی‌ها طراحان این باغ‌موزه آثار و بناهای ایران را که در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شده‌اند دستمایه ماکت‌های خود قرار داده‌اند. البته به نظر می‌رسد آنها نه تنها این ایده را از چینی‌‌ها گرفته‌اند، بلکه به گفته مهدی هاشمی ناظر فنی این موزه، قرار بوده کار ساخت ماکت‌ها نیز توسط چینی‌ها انجام شود، اما به علت به توافق نرسیدن طرفین، این پروژه به پیمانکار ایرانی سپرده شده و آن‌گونه که او می‌گوید اکنون فاز دوم ساخت این ماکت‌ها در مشهد در حال اجرایی شدن است.

البته زمانی که می‌خواستم برای تهیه گزارش از این باغ موزه بازدیدی داشته باشم، برای هماهنگی با مسئولان آن تماس گرفتم. برای یافتن شماره تلفن باغ‌موزه به اینترنت مراجعه کردم، غافل از این‌که چنین مجموعه‌ای فاقد یک سایت اینترنتی است. در سایت‌های دیگر به جستجوی آن پرداختم، اما چیزی نیافتم. فقط در سایت سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهر تهران که اداره این مجموعه را به عهده دارد، باغ‌موزه مینیاتور به طور مختصر معرفی شده بود. در تماس با مسئولان مختلف این سازمان موفق به دریافت شماره‌ای نشدم. همچنین مسئولان شهرداری ناحیه 3 منطقه 8 تهران که این باغ‌موزه در آن واقع شده، چیزی در این خصوص نمی‌دانستند و مرا به سازمان پارک‌ها ارجاع دادند. پس از تماس‌های متعدد بر حسب تصادف توانستم با مدیر موزه صحبت کنم. از او دلیل نداشتن سایت و نبود شماره تماسی از این موزه در اینترنت را جویا شدم، اما پاسخ روشنی دریافت نکردم. البته خدا را شکر اکنون این دوستان شماره تماس این باغ‌موزه را در همان سایت سازمان پارک‌ها درج کرده‌اند.

با وجود این، مدیر اشاره کرد برای هماهنگی باید با روابط عمومی شهرداری نامه‌نگاری کنیم تا آنها با سازمان پارک‌ها نامه‌نگاری کنند و سازمان‌ پارک‌ها هم با باغ‌موزه نامه‌نگاری کند تا اجازه عکاسی و تهیه گزارش داده شود. من که دو سال پیش تجربه دو سه هفته گیر کردن در پیچ و خم مکاتبات شرکت بهره‌برداری راه‌آهن شهری تهران و حومه را برای کسب اجازه تهیه گزارش از آثار هنری ایستگاه‌های مترو تهران داشتم، برای این که همچون گذشته دست از پا درازتر عطای تهیه گزارش را به لقایش نبخشم، به مدیر گفتم دلیل این همه بی‌اعتمادی برخی از بخش‌های شهرداری به اهالی رسانه را آن‌هم برای گزارشی که قرار است به نحوی یکی از زیرمجموعه‌های شهرداری را تبلیغ کند، متوجه نمی‌شوم و ترجیح می‌دهم به عنوان بازدیدکننده باغ‌موزه را ببینم و مشاهداتم را در قالب گزارش منتشر کنم.

همان روز شال و کلاه کردم و خودم را به باغ‌موزه رساندم. هزینه بلیت ورودی این باغ‌موزه 2000 تومان است. برای بازدید از اصل بناها هم تقریبا همین هزینه را باید پرداخت کنید. در کمال تعجب مأمور موزه به من می‌گوید عکس گرفتن ممنوع است. گفتم من که دوربین ندارم. می‌گوید با موبایلت هم نمی‌توانی عکس بگیری. گفتم ما از اصل این آثار براحتی عکس می‌گیریم، مگر ماکتش چه تحفه‌ای است که اجازه عکاسی نداریم. وارد باغ‌موزه شدم نخستین ماکت‌ها دو اثر جهانی خوزستان را به نمایش می‌گذاشت؛ زیگورات چغازنبیل و سازه‌های آبی شوشتر. نکته جالبی که به چشم می‌خورد، حضور نداشتن حتی یک بازدیدکننده در باغ‌موزه بود. با یکی از نگهبانان همصحبت می‌شوم. از او پرسیدم همیشه وضع به این شکل است؟ آن‌طور که او می‌گوید روزهای وسط هفته خبری از بازدیدکنندگان نیست و تنها روزهای پنجشنبه و جمعه مردم برای دیدن باغ‌موزه می‌آیند.

همین‌طور که در باغ قدم می‌زنی ماکت‌ها یکی پس از دیگری پدیدار می‌شوند، آن هم در مسیر بازدیدی که بخوبی طراحی شده است، یاد یکی از کارتون‌های زمان کودکی می‌افتم؛ «سفرهای گالیور» انگار من هم گالیوری بودم در سرزمین لی‌لی‌پوت. نقش‌برجسته بیستون و کتیبه داریوش که از باارزش‌ترین اسناد جهان باستان به شمار می‌آیند، یکی دیگر از 16 اثر جهانی ایران است که ماکتش در کنار مجسمه هرکول به این موزه زینت می‌بخشد. ماکت مقبره شیخ صفی‌الدین و کمی آنطرف‌تر از آن ماکت بازار تبریز که از لحاظ ساختار از کامل‌ترین مجموعه‌های تاریخی دنیا تلقی می‌شود، به گمانم می‌تواند از جالب‌ترین ماکت‌های این مجموعه نام بگیرند.

برای میدان نقش‌جهان نیز ماکتی چشمنواز ساخته‌اند و یک سازه‌ معماری روی آن قرار دارد که می‌توان از آن بالا رفت و فضای موزه را از ارتفاع چهار پنج‌متری دید. مسجد امام، مسجد شیخ‌لطف‌الله و عالی‌قاپو، حتی از پله‌های آن بالا هم قابل تشخیص‌ است. گنبد کاووس، مجموعه کلیساهای تاریخی آذربایجان به نام‌های کلیسای سن استپناتوس، زرزر و قره کلیسا و گنبد سلطانیه سه ماکت دیگر این مجموعه را تشکیل می‌دهد. البته سازندگان ماکت گنبد سلطانیه فقط به ساخت آن اکتفا کرده‌اند و از افزودن گوشه و کنار آن به ماکت چشم پوشیده‌اند. بیشتر این سازه‌ها در مقیاس یک به 25 ساخته شده‌اند.

البته نقش برجسته انسان بالدار که در کنار ماکت پاسارگارد ساخته شده یا مجسمه هرکول مقیاس متفاوتی دارند. این دو ماکت در مقیاس یک دوم طراحی شده‌اند. در قسمت دیگر، ماکت تخت جمشید و ارگ بم نیز بخشی از شکوه و عظمت این بناها را به تصویر می‌کشند.

با دیدن تخت جمشید، لحظه‌ای یاد لوح‌های ‌گلی هخامنشیان افتادم که مسائلی همچون حقوق کارکنان و فهرست کالاهای خریداری شده و... را با دشورای بر گل و سنگ حک می‌کردند، ولی از ثبت اندیشه‌ و ادبیات غافل بودند. انگار روح این تفکر همچنان در ما ایرانی‌ها زنده است، چنان‌که مسئولان رده پایین ما با بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های دست و پاگیر، ثبت نامه‌های اداری و آرشیو کردن آن را در اولویت کاری خود قرار داده‌اند.

در مسیر بازدید، صندلی‌های چوبی برای نشستن و استراحت بازدیدکنندگان تعبیه شده تا برای رفع خستگی مدتی بیاسایند. همچنین سطل زباله در همه قسمت‌های این باغ‌موزه قرار دارد و چراغ‌هایی شکیل که احتمالا در شب زیبایی خاصی به این مجموعه می‌دهد. مسئولان و طراحان موزه در این فضا از ساخت یک بنای مسقف نیز غافل نبودند که البته اکنون از آن به عنوان گالری استفاده می‌شود و در آن عکس‌های متعددی از آثار و بناهای ثبت جهانی شده ایران به نمایش گذاشته شده است. البته به نظر نمی‌رسد نمایش این عکس‌ها به صورت دائم سود چندانی داشته باشد. اگر بتوان از این فضا به عنوان نمایشگاهی برای نمایش آثار عکاسان و هنرمندان که در ارتباط با این آثار و بناها خلق شده، استفاده کرد، به طور حتم هم مخاطبان بیشتری به موزه مراجعه خواهند کرد و هم کسانی که یک بار موزه را دیده‌اند اشتیاق بیشتری برای بازدید چندباره از آن پیدا می‌کنند.از گالری خارج می‌شوم و به سمت دری می‌روم که از آن وارد موزه شدم. بنای دیگری نظرم را جلب می‌کند که به صورت نیم‌دایره است و از غرفه‌هایی تشکیل شده که خالی ‌است. جلوتر ساختمان کتابخانه کوچکی قرار دارد. وارد کتابخانه می‌شوم و گشتی در کتابخانه می‌زنم. کتاب‌های کتابخانه با موضوع موزه هماهنگ است؛ کتاب‌هایی درباره آثار جهانی ایران، باستان‌شناسی و معماری. از مسئول کتابخانه درباره غرفه‌های خالی ساختمان جنبی می‌پرسم. می‌گوید قرار است در آنجا یک فروشگاه فرهنگی برپا شود. به خالی بودن کتابخانه اشاره می‌کنم. به گفته او از آنجا که موزه و کتابخانه‌اش نوپاست تعداد مراجعه‌کنندگان هنوز انگشت‌شمار است.

از کتابخانه بیرون می‌آیم و مسیر خروج را در پیش می‌گیرم. باز چشمانی مرا که تنها بازدیدکننده موزه بودم می‌پاید. با خودم گفتم اگر به شیوه‌ای که این دوستان از ماکت‌هایشان محافظت می‌کنند از اصل بناها و آثار تاریخی محافظت می‌شد، دوستداران میراث فرهنگی دیگر هیچ دغدغه‌ای نداشتند! با وجود این، دو هفته پیش که احمد مسجد‌جامعی عضو شورای شهر تهران،‌ از این موزه بازدید می‌کرد، از آنجا که هیچ‌کدام از این ماکت‌ها مسقف نیستند، آب حاصل از بارندگی‌های اخیر داخل بسیاری از آنها جمع شده بود. همچنین ماکت سازه‌های آبی شوشتر به دلیل وزش باد در 22 بهمن و گیر کردن زباله در پمپ آن، خراب شده و جریان آب در آن قطع شده بود.

ناظر فنی موزه در این باره می‌گوید: «پیمانکاران ماکت‌ها اجازه نداده‌اند که ماکت‌ها مسقف شود و گفته‌اند تا پنج سال آینده اگر اتفاقی برای ماکت‌ها بیفتد یا آنها خراب شود، خودشان آن را به صورت رایگان بازسازی می‌کنند، به عبارتی این ماکت‌ها تا پنج سال گارانتی دارد و پس از آن دست شهرداری برای انجام هرگونه عملیات از جمله مسقف کردن این ماکت‌ها باز است و می‌تواند اقدامات لازم را در این زمینه انجام دهد.» البته در همان بازدید، مسجدجامعی به مسئولان شهرداری منطقه 8 تهران پیشنهاد داد تدبیری اندیشه شود تا مردم امکان تردد داخل ماکت‌ها را داشته باشند.

کمیل انتظاری ‌‌/‌‌ گروه فرهنگ و هنر