سیاسی​کاری در دانشگاه​ها

به گزارش جام‌جم، حساسیت‌ها روی وزارت علوم بیشتر ریشه در تحولات سیاسی کشور در 35 سال گذشته دارد. به‌دنبال پیروزی انقلاب در سال 1357، برخی گروه‌های مخالف، با یارگیری از میان دانشجویان، عملا از مراکز آموزش عالی کشور به‌عنوان فضایی برای فعالیت‌های سیاسی و حتی‌ چریکی خود استفاده کردند. اقداماتی که در نهایت به تعطیلی دانشگاه‌ها در جریان فرآیندی که «انقلاب فرهنگی» نام گرفت منتهی شد. با این حال پس از تجدیدنظر در ترکیب دانشجویان و استادان و بازگشایی دانشگاه‌ها، همچنان این مراکز علمی، در کنار تولید علم و فناوری، فضایی پویا برای پیگیری تحولات سیاسی بودند. دانشگاهیانی که نقشی مهم در اداره جبهه‌ها داشتند، در داخل کشور نیز بدقت فضای سیاسی را رصد کرده و پس از پایان جنگ همچنان نیروی موثری برای تکمیل بدنه احزاب و گروه‌های سیاسی کشور به‌شمار می‌رفتند.

مصائب افراط و تفریط در فضای دانشگاهی

این روند ادامه داشت تا در دهه 70، تغییر فضای سیاسی کشور، نقش دانشگاه‌ها را در سپهر سیاست چنان پررنگ کرد که بسیاری از دانشگاهیان درس را به کناری نهاده و عملا فعالیت‌های حزبی خود را در دانشگاه‌ها پی ‌گرفتند. طبیعی بود این روند طمع‌ها را به استفاده ابزاری از دانشجویان به‌عنوان گروه مرجع اجتماعی افزایش دهد و این روند تبعاتی را در پی داشت که اوج آن، واقعه هجدهم تیر 1378 بود.

پس از آن هرچند التهابات سیاسی در فضاهای دانشجویی فروکش کرد و در دولت محمود احمدی‌نژاد، کنترل بیشتری بر فعالیت‌های دانشجویی اعمال شد و مدیران وقت وزارت علوم از رشد علمی کشور خبر می‌دادند، اما در همان دوره نیز حوادثی رخ داد که اکنون واکنش‌ها به آن، خود به یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات در رابطه با عملکرد وزارت علوم تبدیل شده است. از جمله این حوادث، موضوع دانشجویان ستاره‌دار و بورسیه بود که هنوز هم در محافل علمی و مدیریتی سخن از آن بسیار است.

دعوت دانشگاه‌ها به گفتمان اعتدال

در دولت فعلی باتوجه به تغییر فضا، بعضی‌ها بیم آن دارند که برخی سناریوهای گذشته در دانشگاه تکرار و فضای سیاسی دانشگاه ملتهب شود.

هرچند طی یک سال گذشته، دولتمردان با انتقاد از فضای پیشین دانشگاه وعده آن را دادند که با بازگشت اعتدال و گشایش در فعالیت‌های دانشگاهی، فضا را برای عقلانی‌شدن سیاست‌ورزی دانشجویی آماده و التهابات احتمالی را مهار کنند، اما منتقدان گاه با عینک بدبینی، نمی‌توانستند هراس خود از افراط‌گری سیاسی دانشگاه‌ها را پنهان کنند و همین موضوع باعث شد در یک سال گذشته، وزارت علوم در کانون توجه منتقدان و هواداران دولت تدبیر و امید قرار داشته باشد.

حسن روحانی که بخوبی می‌داند بخش عمده‌ای از پیروزی خود در انتخابات خرداد 1392 را مدیون حمایت‌های موثر بدنه دانشجویی هوادار خود بوده است، طی ماه‌های گذشته تلاش بسیاری کرد تا پیام تغییر را به دانشگاه‌ها ارسال کند؛ پیامی که البته در خود، نوعی دعوت به آرامش نیز داشت. او در آذر سال گذشته همزمان با روز دانشجو گفت: «ما در بسیاری از مسائل به بردباری، صبر، تحمل و دقت نیاز داریم؛ باید یک مقدار از فضای احساسی فاصله بگیریم؛ با عقلانیت و اعتدال مسائل قابل حل و فصل است.»

نظارت ذره‌بینی بهارستان بر وزارت علوم

با همه تلاش‌های صورت گرفته، هنوز منتقدان از عملکرد دولت در دانشگاه‌ها راضی نبوده و بخش قابل توجهی از انتقادات متوجه وزیر علوم است؛ وزیری که البته اولین گزینه روحانی برای برعهده گرفتن پُست یادشده نبود.

هشت ماه قبل، نمایندگان مجلس با 261 رای موافق، به رضا فرجی‌دانا برای اداره وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اعتماد کردند. این درحالی بود که بهارستان پیش از فرجی‌دانا با اولین وزیر پیشنهادی روحانی موافقت نکرده و به جعفر میلی‌منفرد 162 رأی مخالف داده بود.

مخالفت اکثریت نمایندگان با میلی‌منفرد، باعث شد تا جعفر توفیقی به مدت 67 روز به‌عنوان سرپرست وزارت علوم به فعالیت بپردازد. عملکرد او که در دولت دوم سیدمحمد خاتمی نیز وزیر علوم بود، حساسیت‌های بسیاری را برانگیخت، به‌گونه‌ای که در آخرین روز معرفی گزینه جایگزین وزارت علوم، روحانی از معرفی وی به مجلس خودداری کرد و رضا فرجی‌دانا را جایگزین ساخت؛ مردی که دست‌کم گذشته‌اش کمتر حساسیت‌برانگیز بود.

وزیر پنجاه و چهار ساله علوم، متولد شهر قم بوده و در سال 1357 در کارشناسی مهندسی برق دانشگاه شیراز پذیرفته شد. وی پس از تعطیلی دانشگاه‌ها در سال1359 به سپاه پیوست و تا بازگشایی دانشگاه‌ها در پاییز 1361 مسئولیت‌های مختلفی را در سپاه عهده‌دار بود. پس از بازگشایی دانشگاه‌ها به دانشکده فنی دانشگاه تهران منتقل و سال 1365 با کسب رتبه ممتاز دانش‌آموخته شد. فرجی‌دانا تحصیلات کارشناسی ارشد و دکتری خود را در دانشگاه واترلو کانادا به پایان رساند و سال1373 به عضویت هیات علمی گروه مهندسی برق و کامپیوتر دانشکده فنی دانشگاه تهران درآمد. فرجی دانا هم‌اکنون استاد تمام رشته مهندسی برق در دانشگاه تهران است.

بیم‌ها از شکل‌گیری وزارت در سایه

نمایندگان منتقد هرچند امیدوار بودند دومین گزینه پیشنهادی رئیس‌جمهور به‌دور از حاشیه‌سازی به مدیریت فضای دانشگاه بپردازد، اما اولین انتصاب‌های وزیر جدید، راه را بر گلایه نمایندگان گشود. فرجی‌دانا درحالی حکم مسئولیت برای میلی‌منفرد و توفیقی صادر کرد که برخی بهارستانی‌ها این احکام را به‌نوعی تقابل با «نه» مجلس به این گزینه‌های مدیریتی ارزیابی می‌کردند و نگران بودند نوعی وزارت در سایه در این وزارتخانه شکل بگیرد. همین دغدغه منتقدان باعث شد فرجی‌دانا فقط 63 روز پس از آغاز به کار در وزارت علوم از نمایندگان کارت زرد دریافت کند.

در جلسه کارت زرد مجلس به وزیر علوم، سخنگوی کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس، به جلسه رای اعتماد به فرجی‌دانا اشاره کرد و گفت وی در این کمیسیون تعهداتی داده بود، اما طبق گزارش کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس عملکرد فرجی‌دانا در مدت مدیریتش در وزارت علوم برخلاف آن تعهدات بوده است.

کارت زردی که شاید رنگ قرمز به خود بگیرد

اما این کارت زرد، پایان حاشیه‌های وزارت علوم نبود. گرچه طی این مدت تنش خبرسازی در سطح دانشگاه‌ها رخ نداد اما به‌نظر می‌رسد همچنان، نوعی هراس از گذشته، فشارها بر فرجی‌دانا را تشدید می‌کند. به همین دلیل ادامه انتصابات در این وزارتخانه و بویژه حاشیه‌های تعیین رئیس دانشگاه‌های بزرگ، در کنار افشای موضوع 3000 بورسیه غیرقانونی دولت قبل، باعث شد برخی از نمایندگانی که رأی به کارت زرد به وزیر داده بودند، این بار نگاه خود را به کارت قرمز احتمالی معطوف کنند.

به این ترتیب هفته گذشته اعلام شد منتقدان، طرح استیضاح وزیر علوم را تقدیم هیأت رئیسه مجلس کرده‌اند تا شاید این اولین وزیر دولت روحانی باشد که در آستانه یکسالگی کابینه، مجبور به ترک هیأت وزیران شود.

منتقدان وزیر علوم انتصاب‌های فرجی‌دانا، موضوع لغو بورسیه‌های دولت قبل و نیز ماجرای تحصیل دانشجویان ستاره‌دار را دلیل طرح استیضاح وزیر دانسته‌اند و این در حالی است که دولت برای حل‌وفصل ماجرا، تاکتیک مذاکره را برگزید و رایزنی‌های گسترده‌ای را در این رابطه آغاز کرد؛ رایزنی‌هایی که با پادرمیانی و ریش‌سفیدی هیأت رئیسه پارلمان نیز همراه شد.

مدافعان وزیر علوم اما برخلاف منتقدان، با نوعی خوشبینی، عملکرد وزیر علوم دولت روحانی را رصد می‌کنند. از نظر آنها وزیر، حق انتصاب مدیران وزارتخانه متبوع خود را داشته و به همین دلیل، امضای طرح استیضاح، نوعی فشار سیاسی بر دولت است و نه تلاش برای اصلاح اوضاع علمی کشور. همزمان، خبرگزاری دولت، استیضاح فرجی‌دانا را «تاوان افشای بورسیه‌های غیرقانونی» دانسته و نوشته است:‌ «عزل و نصب‌های انجام شده در وزارت علوم هرچند قانونی و براساس رویکردها و برنامه‌های اعلام شده از سوی رئیس‌جمهور برای حوزه آموزش عالی و دانشگاه‌ها صورت گرفته، اما از همان ابتدا به مذاق برخی حامیان دولت قبل خوش نیامد... افشای برخی تخلفات صورت گرفته در وزارت علوم دولت قبل، شائبه سیاسی بودن انگیزه و علت حذف فرجی‌دانا از وزارت علوم را تقویت کرده است... استیضاح یاد شده بیش از آن‌که مرتبط با وظایف وزیر علوم باشد، تاوانی است که فرجی دانا برای افشای تخلفات دولت گذشته باید بپردازد...»

کلید روحانی، قفل واگرایی نشاط سیاسی و توسعه علمی را می‌گشاید؟

به این ترتیب هم منتقدان وزیر علوم، وی را متهم به سیاسی کردن فضای دانشگاه‌ها و حاشیه‌سازی می‌کنند و هم مدافعان وزیر، بر منتقدان ایراد می‌گیرند که از طریق سیاسی‌کاری و با هدف فشار بر کابینه، پیش از یکساله شدن دولت به استیضاح‌های سیاسی روی آورده‌اند.

اما نکته مهم پنهان در پس اختلاف‌نظرها بر سر عملکرد فرجی‌دانا، فارغ از این‌که وزیر علوم دولت روحانی می‌تواند از سد استیضاح به‌سلامت بگذرد یا نه، اهمیت دانشگاه برای نخبگان سیاسی است. دانشگاه‌هایی که هم ظرفیت رشد و شکوفایی کشور را دارند و می‌توانند جهان را به‌دلیل پیشرفت ایران در پروژه‌های عظیم علمی همچون تولید انرژی هسته‌ای، نانوفناوری، هوافضا و... به حیرت وادارند و هم این قابلیت را دارند که فضای سیاست را ملتهب کرده و افراط ناشی از احساسات و هیجانات سیاسی را بر تعقل و اعتدال سیاسی غالب سازند. بی‌تردید این موقعیت دوگانه باعث می‌شود مدیریت دانشگاه‌ها از سوی وزیر علوم با حساسیت مضاعفی رصد شود و طبیعی است که وزیر مربوط با هر گرایش فکری، باید همزمان پاسدار ساحت علم و حافظ نشاط سیاسی دانشگاه‌ها باشد.

دولت‌های قبلی هر یک به‌گونه‌ای دچار برخی تندروی‌ها شدند و اکنون این انتظار زیادی از دولت اعتدال نیست که همگرایی این دو عرصه را به شیوه‌ای اعتدالی حفظ کند. رئیس‌جمهور بهمن سال گذشته در جمع استادان دانشگاه‌ها گفت: «دانشگاه باید استقلال آکادمیک خودش را باز یابد. تحقیق و آزادی، ‌توسعه علمی و آزادی همواره دستشان در دست یکدیگر است...» و حالا باید دید که وزارت علوم دولت اعتدال چه برنامه‌ای برای گذاشتن دست آزادی و نشاط سیاسی در دست توسعه علمی کشور دارد. آیا او می‌تواند بر سال‌ها واگرایی این دو ساحت در حیطه دانشجویی غلبه کند؟

مدیران دولتی چه برنامه‌ای برای عمل به رهنمودهای رهبر معظم انقلاب دارند

وضع دانشگاه‌ها، یکی از دغدغه‌های مهم رهبر معظم انقلاب است و در همین راستا هر سال با فرارسیدن ماه مبارک رمضان، ایشان هم با استادان برجسته دانشگاه دیدار می‌کنند و هم با جمعی از دانشجویان و در این دیدارها ضمن بیان رهنمودهایی درباره حرکت جامعه دانشگاهی به سوی اهداف طراحی شده، ‌نظرات دانشگاهیان را نیز درباره حرکت علمی کشور می‌شنوند. امسال نیز دیدار رهبر معظم انقلاب با استادان، دانشجویان و پژوهشگران در نخستین روزهای ماه مبارک رمضان انجام شد و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار با جمعی از اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها، بر اهمیت تداوم حرکت علمی کشور و پرهیز از تبدیل دانشگاه به جولانگاه جناح‌های سیاسی تاکید کردند.

ایشان در این دیدار فرمودند: «مساله‌ حرکت علمی کشور، به نظر من یک‌ چیز اساسی است برای حیات آینده‌ ملت ما و جامعه‌ ما، بلکه به یک اعتبار برای حیات دنیای اسلام. ما سال‌هاست ـ شاید ده‌ سال، دوازده ‌سال است ـ که روی مسائل علم تکیه می‌کنیم و پاسخ هم داده است... لکن آنچه من را دچار دغدغه می‌کند، این است که ما این حرکتمان هنوز به نقطه‌ ثبات نرسیده است. در این سربالایی تند که داریم حرکت می‌کنیم، اگر توقف کردیم، این توقف با عقبگرد همراه خواهد بود... مبادا وضعیتی پیش بیاوریم که این حرکت متوقّف بشود....»

ایشان همچنین در همین دیدار تاکید کردند: «من خواهش می‌کنم از مدیران دانشگاه‌ها و مسئولان گوناگون مدیریتی که دانشگاه را مرکز جولان سیاسی و تلاش‌ها و فعالیت‌های جناح‌های سیاسی قرار ندهید. سم مهلک حرکت علمی این است که دانشگاه‌ها تبدیل بشوند به باشگاه‌های سیاسی؛ کاری که در یک دوره‌ای انجام گرفت. این به‌ معنای نفی حرکت سیاسی در بین دانشجویان دانشگاه‌ها نیست؛ بنده همیشه مدافع و منادی کار سیاسی دانشجوها و دانشگاهیان بوده‌ام و هستم ـ الان هم معتقدم ـ منتها نگاه سیاسی، مشرب سیاسی، فهم سیاسی و فعالیت سیاسی داشتن، یک حرف است و دانشگاه را و کلاس درس را و محیط علمی را جولانگاه کار سیاسی قرار دادن، یک حرف دیگری است؛ اینها با همدیگر تفاوت دارد....»

بلافاصله پس از این دیدار، وزارت علوم با صدور بیانیه‌ای بر عمل به رهنمودهای رهبر معظم انقلاب تاکید کرد. با این حال در آستانه آغاز دومین سال استقرار دولت یازدهم باید دید مدیران دولتی چه برنامه عملیاتی مشخصی برای تحقق رهنمودهای رهبری دارند؛ یعنی عمل دو اصل «تداوم بی‌وقفه حرکت علمی» و «پرهیز از تبدیل دانشگاه به باشگاه سیاسی.»

مصطفی انتظاری‌هروی ‌/‌ گروه سیاسی