قابل پیش‌بینی بودن یا نبودن، مسأله این است

سازمان مدیریت بحران شهر تهران از عملکرد سازمان هواشناسی در پیش‌بینی توفان پایتخت انتقاد کرده است. بنا بر اعلام این سازمان بر اثر وقوع توفان 4 نفر کشته و 44 نفر زخمی شده‌اند و ادعا می‌شود پیش‌بینی بموقع سازمان هواشناسی و اطلاع‌رسانی صحیح می‌توانست مانع چنین پیامدهایی شود. در مقابل، رئیس پژوهشکده علوم جوی بر این باور است توفان‌ها معمولا قابل پیش‌بینی نیستند. او معتقد است این پدیده‌ها محلی بوده و در مقیاس کوچک اتفاق می‌افتد و به همین علت پیش‌بینی آنها نسبت به پدیده‌هایی که در مقیاس بزرگ‌تر اتفاق می‌افتد متفاوت خواهد بود. ادعا می‌شود توفان پایتخت در مقیاس کوچک اتفاق افتاد و به همین علت از طریق نقشه‌های هواشناسی قابل پیش‌بینی نبوده است. گفته می‌شود اگر از روش‌های دیگری مانند رادار یا ماهواره برای پیش‌بینی استفاده شود می‌توان وقوع چنین پدیده‌هایی را نیز اطلاع‌رسانی کرد. براساس اطلاعات راداری یا ماهواره‌ای از پدیده‌ای که در حال وقوع است می‌توان توفان‌های محلی را آشکارسازی کرد.

پاسخ‌مرکز‌پیش‌بینی‌به‌انتقادات‌مطرح‌شده ‌

بعضی کارشناسان بر این باورند دیده بانی چنین پدیده‌هایی بویژه در برنامه پرواز هواپیما‌ها نقش بسیار مهمی دارد و حداقل انتظار از سازمان هواشناسی این است که بتواند چنین پدیده‌هایی را پیش‌بینی کند تا اقدامات ایمنی لازم برای در امان ماندن از پیامدهای احتمالی انجام شود.

از سوی دیگر عده‌ای معتقدند وقوع توفان‌های شدید پدیده‌ای طبیعی است که مواجه شدن با آن با توجه به شرایط آب و هوایی و محیط طبیعی آن اجتناب‌ناپذیر است.

مهندس احد وظیفه، مدیرکل مرکز پیش‌بینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی در پاسخ به انتقادات مطرح شده درباره این مرکز برای پیش‌بینی و اطلاع‌رسانی توفان اخیر تهران در گفت‌و‌گو با جام‌جم توضیح می‌دهد: به طور کلی پیش‌بینی یک موج سینوپتیکی یا همدیدی که منجر به وقوع پدیده‌هایی مانند توفان اخیر تهران می‌شود ممکن است با پیچیدگی‌های زیادی همراه باشد. چون باید همه عوامل تشکیل‌دهنده این موج با هم دیده شوند و به طور همزمان در هر لحظه تغییرات دما، فشار هوا، سمت و سرعت باد را که به طور متداوم در حال تغییر است‌ در این موج زیر نظر قرار داد. باید همه متغیرها در یک نقشه در یک زمان واحد لحاظ شود. در دنیا برای بررسی این گونه موج‌ها استانداردهای مشخصی اعمال می‌شود و مهم‌تر این که نمی‌توانیم در بعضی زمینه‌ها مانند بارش‌های زمستانی از چند روز قبل پیش‌بینی کنیم. علت آن هم این است که این پدیده‌ها در بازه زمانی و مکانی کوچکی رخ می‌دهد. از نظر همدیدی شهر تهران کوچک است. موج همدیدی، بخشی از آسیا و اروپا را در برگرفته و تهران نقطه کوچکی در این موج است.

وقتی شرایط پیچیده است

وظیفه در توضیح پدیده‌های مشابه که غیرقابل پیش‌بینی است، می‌افزاید: شاید تابستان‌ها هنگام سفر در جاده‌ها پدیده‌ای به نام دیو باد یا تنوره را دیده باشید. این پدیده بر اثر گردش و وزش باد و گرمایش زمین شکل می‌گیرد و پیش‌بینی آن مشکل است، چراکه مکانیسم آن را بخوبی نمی‌شناسیم. یک دلیل دیگر برای نبود امکان پیش‌بینی چنین پدیده‌هایی مقیاس کوچک آن است. در هواشناسی با پدیده‌هایی سروکار داریم که ممکن است خرد مقیاس، میان مقیاس، بزرگ مقیاس و مقیاس همدیدی باشد. تنوره باد از پدیده‌های خردمقیاس است. ابرهای کمولونیمبوس که ازجمله ابرهای جوششی است و رشد قائم زیادی دارد و با رگبار و رعد و برق همراه است ازجمله پدیده‌های میان مقیاس است. ممکن است یک سیستم ابری داشته باشیم و در قسمت‌های مختلف این سیستم ابر گسترده، ابرهای جوششی ادغام شود. در این شرایط همه جای ابر یکنواخت نیست و پستی و بلندی زیادی دارد. اثرات توپوگرافی و شرایط جغرافیایی یک منطقه نیز موثر است. امواج گرانشی هم می‌تواند تاثیرگذار باشد و در نهایت شرایطی ایجاد می‌شود که در مدل‌های عددی جوی شبیه‌سازی نشده‌ و دریافت فیزیکی یا رهیافت فیزیکی برای تشخیص آن راحت نیست. شما کلیات را می‌بینید و امکان مشاهده جزئیات براحتی فراهم نیست. یعنی انجام این کار هم از نظر عددی سخت است و هم از نظر این که در این موقعیت چه شرایط فیزیکی رخ می‌دهد. این یک موج است که در آن عوامل زیادی تاثیر می‌گذارد . ما همه جزئیات را نمی‌دانیم و نمی‌توانیم براحتی آن را شبیه‌سازی کنیم. گاهی از ابزارهایی مانند ماهواره و رادار کمک می‌گیریم تا بتوانیم اینها را ببینیم.‌ در چنین شرایطی امکان شبیه‌سازی وجود ندارد. اگر امکان شبیه‌سازی وجود داشت پیش‌بینی رفتارهای آینده امکان‌پذیر بود.

تغییراتی از نوع گسترده

عوامل مختلفی مانند رطوبت خاک، پستی و بلندی، کاربری زمین و این که منطقه دریایی یا خشکی باشد، تاثیرگذار است. به گفته مدیر مرکز پیش‌بینی، این تغییرات گسترده است. فرض کنید یک دوربین یک مگاپیکسلی داشته باشید. در این دوربین تصاویر گنگ و مبهم است، اما اگر به جای این دوربین از یک دوربین 20 مگاپیکسلی استفاده کنید تصاویر واضح‌تر و شفاف‌تر خواهد بود. ظرفیت این دوربین 20 برابر بالاتر است و جزئیات بیشتری را می‌توان در این تصاویر مشاهده کرد. مشابه توفان تهران در جاهای دیگر دنیا هم اتفاق می‌افتد و این‌طور نیست که بتوان همیشه چنین توفان‌هایی را پیش‌بینی کرد، اما می‌توان با استفاده از ابزارهایی آن را آشکار سازی کرد. یکی از بهترین راه‌ها استفاده از ابزارهای ماهواره‌ای و رادار است. ما این توفان را دیده بودیم، اما این که چنین توفانی در شهر تهران چنین اثرات مخربی از خود به جا گذارد، قابل پیش‌بینی نبود. ما برای آن روز وزش باد شدید را پیش‌بینی‌کرده بودیم. مانند همه شرایطی که همیشه رخ می‌دهد انتظار داشتیم مثل دیگر پدیده‌های جوی عمل کند، اما این توفان پدیده بی‌سابقه‌ای بود. تاکنون بادی با این سرعت در عمر 63 ساله ایستگاه مهرآباد ثبت نشده بود. یکی از موضوعات مهمی که در پیش‌بینی‌ها مدنظر قرار می‌گیرد این است که همیشه عددهایی را در پیش‌بینی‌ها ارائه کنیم که با توجه به مقادیر حدی ثبت شده باشد یعنی در هر پیش‌بینی از دما و سرعت وزش باد و میزان بارش مقادیر حدی را باید در نظر بگیریم. هیچ گاه عددی اعلام نمی‌شود که قبلا گزارش نشده باشد و خارج از قاعده باشد. یعنی باید در پیش‌بینی‌ها سوابق گذشته را هم مورد توجه قرار دهیم.

توفانی که بی‌سابقه بود

به نظر می‌رسد تاکنون تهران توفانی‌ با این شدت را تجربه نکرده بود. وظیفه ‌ با این فرضیه موافق است و می‌گوید: چنین پدیده‌ای در تهران بی‌سابقه بود و هیچ فرد پیش‌بینی‌کننده‌ای نمی‌توانست تصور کند توفانی با این شدت در تهران اتفاق افتد. اگرچه ممکن است هواشناس مکانیسم این توفان را بخوبی بداند و در ماهواره و رادار نیز نشانه‌های آن را دیده باشد. این پدیده در بخش کوچکی با گرد و غبار همراه بود که اگر از ایستگاه هواشناسی عبور نمی‌کرد شاید دیده‌بان نمی‌توانست آن را دیده و گزارش کند. البته این توفان گزارش شده بود، اما از آنجا که مقیاس آن کوچک بود قابل پیش‌بینی نبود. ممکن است چنین توفانی از منطقه‌ای عبور کند و گرد و غباری هم ایجاد نکند. وقتی زمین خشک است به چنین توفانی تبدیل می‌شود. به نظر من البته باید این موضوع مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد، شاید خشک شدن سطح خاک زمین به علت کمبود آب و خشک شدن دشت‌ها عامل تشدیدکننده این پدیده باشد. البته نمی‌توان با قطعیت در این زمینه صحبت کرد. اگر بخار آب در سطح زمین زیاد باشد انرژی گرمایی نهانی که وجود دارد و انرژی‌ای که توسط خورشید زمین را گرم کرده ‌در فرآیند تبخیر قطرات آب صرف می‌شود. وقتی بخار آب در سطح زمین و به عبارتی رطوبت هوا کم باشد و محتوای آب سطح زمین زیاد نباشد این انرژی به صورت باد تخلیه می‌شود که شاید یکی از علل تاثیرگذار در بروز این پدیده همین تغییرات اقلیمی و گرم شدن زمین، خشک شدن بستر دریاچه و خشک شدن سطح خاک باشد که باید به روش علمی این موضوع را مورد بررسی قرار داد. روشی که ما در مرکز پیش‌بینی به کار گرفته‌ایم این است که با توجه به تجربه کسب شده از وقوع توفان‌های اخیر بیشتر روی ابزارها و روش‌های دیده‌بانی تمرکز داشته باشیم. ما تصورمان این بود که چنین شرایطی مانند همه ابرهای همرفتی با رگبار و رعد و برق و وزش باد همراه باشد و هشدار و اعلامیه‌ای که در سایت سازمان هواشناسی اعلام شد نیز بر همین مبنا بود. یعنی ما اساسا وقوع ‌ توفانی با این شدت را پیش‌بینی نکرده بودیم چون قابل پیش‌بینی نبود.

خرداد امسال متفاوت بود

‌حتما متوجه شده‌اید خرداد امسال در مقایسه با سال‌های گذشته حال و هوای متفاوتی داشته است. مدیرکل مرکز پیش‌بینی سازمان هواشناسی ضمن اشاره به متغیر بودن وضع آب و هوا در بهار امسال می‌گوید: حال و هوای خرداد امسال در مقایسه با گذشته بسیار متفاوت بوده است. با وقوع این توفان بی‌سابقه که از پدیده‌های حدی در هواشناسی است شاهد برخی پدیده‌هایی بوده‌ایم که تاکنون بی‌سابقه بوده است. با توجه به اتفاقی که رخ داد روندی را در پیش گرفته‌ایم که در پدیده‌های خرد مقیاس هواشناسی دقیق‌تر باشیم. در بعضی مناطق کشور وقوع توفان گرد و غبار شایع است و در این مناطق ما همیشه گوش به زنگ هستیم، اما توفان تهران با این مقیاس تاکنون بی‌سابقه بوده و به نوعی یک هشدار یا زنگ خطر است که باید جدی گرفته شود. ما قصد داریم از ابزارهایی مانند ماهواره و رادار استفاده کنیم که یک پیش نشانگر قابل اعتماد است و برای یک بازه زمانی ده تا 15 دقیقه‌ای تا چند ساعت می‌توان از آنها برای پیش‌بینی استفاده کرد. وقوع چنین توفان‌هایی پدیده‌هایی نیست که بتوان از روز قبل آنها را پیش‌بینی کرد. اکنون یک موج همدیدی در حال عبور است و در یک موج همدیدی نمی‌توان چنین شرایطی را پیش‌بینی کرد. تنها راه چاره حال بینی است. وقتی در منطقه‌ای در بیابان‌های اطراف که در بستر خودش گرد و غبار دارد بادی شکل می‌گیرد و توسعه پیدا می‌کند باید همه عوامل تاثیرگذار را زیر نظر قرار داد تا بتوان در کوتاه‌ترین زمان ممکن به وسیله روش‌هایی که در حال بازبینی است این پیش‌بینی‌ها را به مردم اطلاع‌رسانی کرد.

فرانک فراهانی‌جم/ گروه دانش