ارگ کلاه فرنگی؛ نماد هنر و معماری بیرجند

ارگ کلاه فرنگی یکی از آثار تاریخی شهر بیرجند است که در دوره قاجاریه و بین سال‌ های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری ساخته شده‌است.

یکی از جاذبه های استان خراسان جنوبی امارت کلاه فرنگی است؛ این بنا که امروزه با نام ارگ کلاه فرنگی شناخته می شود به نام های دیگری هم مشهور بوده است از جمله ارگ حسام الدوله.

ارگ حسام ‏الدوله (مشهور به کلاه فرنگی) منسوب به امیر حسن خان شیبانی است و برخی آن را « ارگ کلاه فرنگی» می ‏نامند.

این ارگ متعلق به امیر علم خزیمه بوده که ایشان آن را به فرمانداری بیرجند اهدا کرد. سازمان میراث فرهنگی این بنا را به عنوان یک ساختمان قدیمی و ارزشمند به ثبت رسانده است.

این ارگ به شکل شش ضلعی و در راس به شکل مخروط و به رنگ سفید است و چشم عابرین را از لحاظ زیبایی و طراحی خیره می کند و مصالح این ساختمان از گل، آجر، آهک و ساروچ است.
این اثر تاریخی زمانی مقر حکومتی بود و از یادگارهای اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار است.

عمارت ارگ صرف نظر از فرم ویژه «زیگوارتی» و «شش اشکوبه» از چند بخش مهم تشکیل شده است. بخش هم کف بنا با داشتن کاملترین نقشه و فضاسازی، جایگاه ویژه‌ای در این بنا دارد.

فضای ورودی ارگ جلوتر از طبقه هم کف ساخته شده و با چند قوس زیبا و چشمگیر طاق هایی را در آن بوجود آورده است.

مجموع فضاهای به وجود آمده در طبقه هم کف، علاوه بر دارا بودن تزیینات و فنون تزیینی گوناگون به گونه‌ای طراحی شده که فضاهای مختلف مانند هشتی ، گنبدی‌ها و اتاق‌ها به وسیله دالان‌های ارتباطی با هم مرتبط هستند.

حوضخانه بنا نیز مرکزیتی را در طبقه هم‌کف به وجود آورده به طوریکه ورودی های مختلفی از فضای پیرامون حوضخانه به این محل گشوده می‌شوند.

محوطه حوضخانه یک متر از کف اصلی بنا پایین تر است و به صورت هشت ضلعی طراحی و ساخته شده است.

فضای پیرامون این مکان دارای طاق نماهای تزیینی با مقرنس های زیبا است به تعداد طاق نماها ، سکوهای کوتاهی در بخش تحتانی آن تعبیه شده است.

روشنایی فضای حوضخانه از طریق گنبد کلاه فرنگی و توسط پنجره‌های نورگیر تامین می‌شود.

آب نمای زیبایی نیز با فرم مخصوص علاوه بر تهویه حوضخانه ، هوای مطبوعی را در این مکان به وجود می‌آورد.

از جمله تزیینات به کار رفته در فضای حوضخانه، مقرنس، رسمی‌بندی، کاربندی های لانه زنبوری و تزیینات گلدانی است.

طبقه اول بنا که به صورت هشت ضلعی بر روی طبقه هم کف ساخته شده، دارای فضای کمتری است و چند اطاقک در آن ساخته شده است. همچنین سه طبقه دیگر بنا به صورت نمادی ساخته شده و صرفا به دلیل فرم پذیری بنا است.

این بنا در خیابان مطهری بیرجند و در محل استانداری خراسان جنوبی واقع شده است.(تسنیم)