حریم خصوصی و تهدید تکنولوژی

از دیگر سو جامعه همه نوع رفتار یا بروز هرگونه احساسی را درون خود مجاز نمی‌شمارد و آداب و قواعدی را برای رعایت نظم خود و آسایش دیگران الزامی می‌داند اما این مرزها در جاهایی در هم شکسته و حوزه عمومی به مسائل خصوصی و شخصی آغشته می‌شود.

برای مثال بسیاری از ترس‌ها، ناملایمات و شکست‌های شخصی در اموری کاملا خصوصی در ساحت عمومی و اجتماعی بروز پیدا می‌کند. (مانند تمایلات یا نیازهای سرکوب شده و پاسخ نگرفته‌ای که ممکن است رفتار اجتماعی را مختل کند و...) در کنار این، بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی، نارسایی‌های اقتصادی یا انسدادها و حتی کشمکش‌های سیاسی افراد را در ساحت خصوصی تحت تأثیر قرار داده و علاوه بر زندگی شخصی، روحیات آنها را دچار دگرگونی می‌کند.

البته در این دیدگاه که حوزه شخصی را به حوزه عمومی متصل دانسته و زندگی خصوصی را تحت تأثیر وضع سیاسی‌ ـ‌ اجتماعی می‌داند، نظریه‌پردازان زیادی در حوزه‌های مطالعات فرهنگی و جامعه‌شناسی به بحث پرداخته‌اند.

آنچه در بحث حریم شخصی اهمیت دارد هویت خصوصی افراد و عادات و مناسبات کاملا رازآمیز آنهاست که اغلب تمایلی به افشای عمومی آنها ندارند؛ حال این عدم تمایل هم می‌تواند دلیلی عینی (مثل پنهان‌کردن یک مسأله خاص از چشم دیگران) داشته باشد و هم می‌تواند به دلایلی ذهنی و روحی مثل ترس از قضاوت جامعه مربوط شود.

یکی از جالب‌ترین و ریشه‌ای‌ترین دلایل روحی و روانی در حفظ شدید حریم شخصی، پنهان نگه داشتن تناقضات هویتی است. تناقضات هویتی ما اغلب نمود اجتماعی و تظاهرات بیرونی ما را از بود شخصی‌مان در خلوت جدا می‌کند.

در بسیاری از موارد هنجارهای اجتماعی، خانوادگی و اقتصادی به چنین تضادی دامن می‌زند و حتی دلیل به وجود آمدنش می‌شود.

مسلم است نتیجه تضاد خود شخصی و خصوصی با خود اجتماعی و عمومی، ما را به لحاظ هویتی دچار دوگانگی می‌کند؛ به طرزی که هر چه بیشتر از افشای خودمان در مناسبات عمومی و اجتماعی می‌ترسیم تضاد عمیق و دوری زیاد این دو هویت ما را مدام در نبود امنیت و نگرانی فرو می‌برد.

بتازگی شرکت گوگل، تکنولوژی جدیدی به بازار معرفی کرده که به عینک گوگل معروف است. این عینک‌ها که در ظاهر شبیه عینک‌های معمولی است با لایه‌ای کوچک در گوشه‌ای از خود و توانایی گرفتن فرمان صوتی از کاربر می‌تواند به دوربین تبدیل شود و هر آنچه را می‌بینیم ضبط کند.

همچنین این عینک‌ها از طریق اتصال به اینترنت اطلاعات آنچه می‌بینیم را در اختیارمان می‌گذارد و خلاصه می‌تواند مانند یک گوشی موبایل یا تبلت کوچک عمل کند، بدون آن‌که دیگران متوجه شوند ما در حال استفاده از این وسیله هستیم.

پیش از این، با وجود انبوه گوشی‌های مختلف و تبلت‌ها و میزان فزاینده استفاده از آنها در طول روز و شب توسط شهروندان، امکان جلوگیری از ورود این وسایل به لحظات خصوصی ما و کنترل انتشارشان در سطحی عمومی به دلیل فراگیری شبکه‌های اجتماعی بسیار سخت شده بود و حالا با ورود عینک‌های گوگل به بازار، چنین کنترلی دیگر ناممکن شده است.

اعتراض‌هایی که حتی در کشورهای توسعه‌یافته و مدرن جهان همچون آمریکا توسط نمایندگان کنگره به این تکنولوژی شده است، نشانی از وجود نگرانی از متلاشی‌شدن امری به نام حریم شخصی در خود کشورهای مولد تکنولوژی است، اما با وجود این تقریبا همه می‌دانند با چنین اعتراض‌هایی و حتی تدوین قوانین شدید نمی‌توان جلوی نفوذ ناخودآگاه این وسایل افشاگر را در زندگی خصوصی گرفت و کارکردهای آن و انقلابی را که در سبک زندگی ایجاد می‌کند، متوقف یا حتی تعدیل کرد.

مهم‌ترین انقلاب شاید همین اتصال بی‌محابای امر شخصی به امر جمعی و افشای امر خصوصی در ساحت اجتماعی است که در نهایت آدم‌ها را در زمانی کوتاه مجبور به تغییر شیوه زندگی‌شان می‌کند. شاید ساده‌ترین و قابل پیش‌بینی‌ترین تغییر، یکپارچگی زندگی خصوصی و عمومی و تداخل غیر قابل تفکیک آنها با هم باشد.

تا پیش از نفوذ تکنولوژی ما می‌توانستیم تصویری خودخواسته با توجه به تظاهراتمان در بیرون از خانه داشته باشیم. یعنی تنها با پوشش خاص و رفتارهای کلی در ساحات عمومی دیده می‌شدیم و مورد قضاوت قرار می‌گرفتیم، اما اینک هر کسی می‌تواند عکس، فیلم و نظرات خصوصی ما را ببیند و بشنود.

اگر در گذشته جامعه را صحنه و خانه و خلوت خود را پشت صحنه زندگی در نظر می‌گرفتیم، اینک باید بدانیم تمام لحظات ما همان صحنه است که پیش چشم تماشاگر قرار گرفته و اگر قبلا کم‌کردن تضاد بیرون و درون، خصوصی و عمومی تلاشی مضاعف می‌طلبید، اینک برقراری این تضاد است که ما را به زحمت می‌اندازد ‌ـ‌ و اغلب نافرجام می‌ماند‌ ـ در چنین جامعه‌ای تظاهر به بودن چیزی که نیستیم بسیار دشوار خواهد بود.

تکنولوژی بی‌تفاوت به فرهنگ‌ها و با سرعتی قابل توجه به طور یکسان در جهان رشد می‌کند. توسعه‌ یافته و توسعه‌نیافته تقریبا به یک میزان از تکنولوژی بهره‌مند می‌شوند، اما به یک میزان دگرگون نمی‌شوند و در واقع فرهنگ هر جامعه به شکلی متفاوت در برابر تکنولوژی به چالش کشیده می‌شود.

تضاد بین خصوصی و عمومی در جامعه ایران عمده و بسیار مهم است. علاوه بر حریم شخصی که مسأله‌ای جهانی است و در ایران شدت بیشتری دارد، جامعه ما جامعه‌ای است که همواره آنچه در شهر نهاده شده را از آن خود ندیده و شهر در فرهنگ ایران معاصر به دلیل این‌که متعلق به سیاست تعریف شده و انسان ایرانی خود را بیگانه با آن می‌دانسته در تضاد با حوزه شخصی و خصوصی قرار گرفته است.

این مهم خود موضوعی اساسی و دردی ریشه‌دار در جامعه معاصر ایران است، اما تا آنجا که به این نوشته مربوط می‌شود، این شکاف عمیق با ورود تکنولوژی و شبکه‌های مجازی، به چالشی اساسی کشیده شده و دچار شوک می‌شود.

در واقع حرکت سریع و خلاقانه تکنولوژی که به وجود آورنده تغییرات مداوم در سبک زندگی مردمان است، در ارتباط با جامعه ایرانی و جوامعی شبیه به ما تیز و تندتر است.

از یک سو به شکلی سریع می‌تواند همین تضاد متوهمانه و پر‌آسیب بین خانه و شهر را که شهر ایرانی را بی‌هویت کرده، تعدیل کند و از سوی دیگر سرگشتگی و از خود بیگانگی را در تغییرات سریع و شدید سبک زندگی در انسان ایرانی افزایش دهد.

در این شرایط، توان پنهانکاری و حفظ ساده هویت دوگانه از ما، سلب و به‌ جای آن هویتی یگانه و یکه‌طلب می‌شود که با فرض عدم تحقق این یگانگی هویتی، انسان چاره‌ای جز آشکار کردن تناقضاتش در بعدی عمومی نخواهد داشت.

نمی‌توان با قضاوت اخلاقی رشد تکنولوژی بی‌روح را تخریب کرد و حتی نمی‌توان مدعی شد تکنولوژی اخلاقیات ما را مضمحل کرده است، اما می‌توان گفت تخریب خلوت و دیده‌شدن انسان در هر لحظه چه خودخواسته و چه ناآگاهانه شیوه زندگی ما را تغییر می‌دهد.

در مواجهه با چیزی مثل عینک‌های گوگل با همه انتقادهای اخلاقی و... ما دیگر نمی‌توانیم بود و نبودمان را جدا کنیم.

نمی‌توان با انتقادهای اخلاقی، روند رشد چنین ابزارهایی را افسار زد، اما می‌توان با تعاملی اخلاقی از تغییر نترسید و خودآگاهانه باورها و رفتارها را در ارتباط با حریم خصوصی و عمومی و تضادهایشان صحیح کرد.

علیرضا نراقی - جام‌جم