بهشت باستان‌شناسان در انتظار کاوش‌های جدید

منطقه جیرفت به دلیل زمین‌های حاصلخیز به هند ایران مشهور و قابل قیاس با بین‌النهرین است. آثار به دست آمده از این منطقه به قدری ارزشمند است که به گفته برخی باستان‌شناسان کاوش‌های انجام گرفته در این شهرستان می‌رود تا تاریخ منطقه بین‌النهرین را پشت‌سر بگذارد؛ چراکه با رسیدن به واقعیت‌های تاریخی در این منطقه و تائید آن از سوی صاحب‌نظران داخلی و خارجی، اتفاق عظیمی می‌تواند رخ دهد و آن هم انتقال تاریخ و فرهنگ از بین‌النهرین به این سرزمین است.

جیرفت یکی از مناطق باستانی است که ذوب فلزات و تولید ظروف سنگی را دارد و یکی از مناطق قدیمی صنعتی ـ تجاری دوران باستان به شمار می‌رود.

این منطقه وسیع آنقدر ارزشمند است که کاوش‌های انجام شده در سال‌های گذشته فقط کمتر از 10 درصد کاری است که در این منطقه باید انجام شود و به گفته باستان‌شناسان، در جیرفت دست‌کم بیش از صد سال تلاش حفاری می‌طلبد، اما متاسفانه الان چند سالی است حفاری‌های باستان‌شناسی در این منطقه متوقف شده است.

تا پیش از پیدا شدن تمدن جیرفت در اوایل دهه 80 به دلیل نبود مدارک مستند تاریخی و اسناد تاریخی پیدا شده در بین‌النهرین گمان می‌رفت تمدن سومر و بابل برگرفته از تمدن بین‌النهرین است و حتی خط ما را برگرفته از آن تمدن می‌دانستند، اما با آثار به دست آمده از جیرفت و کشف قدیمی‌ترین زیگورات جهان و کشف یک لوح خطی جدید و بسیار ارزشمند که قدیمی‌ترین دستنوشته در جهان است و همچنین کنده‌کاری‌های انجام شده روی جام‌ها، ظروف و آنچه از حوزه هلیل‌رود به دست آمده این فرض به وجود آمد که شاید حتی مبداء پیدایش خط و تمدن به قبل از تمدن بین‌النهرین برگردد.

به گفته باستان‌شناسان، مواد فرهنگی و یافته‌های باستان‌شناسی از جامعه‌ای مرفه و ثروتمند در جیرفت نشان دارد. فشردگی آثار، گویای بافت فشرده شهری با تاسیسات مهم شهری و کلانشهری با جامعه‌ای مصرفی و مردمی سرزنده است که به علت ثروت همواره مورد تهدید، غارت و چپاول بوده است.

استرداد اشیای غارت شده

منطقه جیرفت که به بهشت باستان‌شناسان معروف است آنقدر آثار مهم در دل خود جای داده است که بسیاری از دلسوزان تاکید می‌کنند با تعلل در حفاری‌ها و کاوش‌های منطقه باستانی کنارصندل و شهر دقیانوس زمینه سوءاستفاده فرصت‌طلبان فراهم می‌آید و این آثار ارزشمند توسط آنان به یغما می‌رود.

در واقع پس از وقوع سیل سال 80 13 بود که گنجینه نهفته از میراث تاریخی از دل خاک این منطقه سر از خاک بیرون آورد و نمایان‌شدن این آثار باعث شد افرادی سودجو اشیای مربوط به این مجموعه آثار را از کشور به صورت قاچاق خارج کنند.

هرچند پس از این اتفاق کمیته استرداد اشیای تاریخی در سازمان میراث فرهنگی تشکیل شد، اما هنوز بخشی از اشیاء به کشور بازگردانده نشده است.

اما مسعود علویان صدر، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در همایش بین‌المللی باستان‌شناسی در جیرفت خبر داد که فعالیت‌های قانونی برای استرداد اشیای باستانی جیرفت در حال انجام است.

به دلیل دیر متوجه‌شدن مسئولان از ارزش این منطقه و حفاری‌های غیرمجاز که اغلب توسط روستاییان فقیر و فروش آن به باندهای قاچاق صورت می‌گرفت باعث شد بسیاری از این آثار از کشور خارج شود و حتی حضور باستان‌شناسان نیز اوایل دهه 80 با برخورد روستاییان مواجه بود، اما درنهایت سال 1382 دولت تصمیم گرفت برای جلوگیری از حفاری غیرمجاز روستاییان، ارتش را به منطقه اعزام کند و در پی آن با حضور هیات باستان‌شناسی با سرپرستی یوسف مجیدزاده و حمیده چوبک کاوش‌ها و بررسی‌ها آغاز شد.

وقتی هیات باستان‌شناسی در آن زمان وارد منطقه شد، محوطه به طور گسترده ویران و به وسیله روستاییان زیر و رو شده بود. زمین بزرگی بود که محوطه قبرستان شهر کهن بود.

اشیای به یغما رفته هدایایی بوده‌اند که معمولا در هر قبری برای خدایان همراه با مردگان در قبور قرار می‌گرفت.

متاسفانه در آن سال‌ها به دلیل فقر و ناآگاهی روستاییان نسبت به اهمیت میراث کشور، حفاری‌های غیرمجاز از سوی آنها لطمه‌های جبران‌ناپذیری به قبرستان‌های باقیمانده از دوره کهن زد، به طوری که بر اثر این رفتار نابخردانه تمام استخوان‌ها پودر و نابود شدند و اطلاعاتی که می‌توانست به شناختن هویت و نوع زندگی آنها کمک کند، از دست رفت.

به دنبال ادامه کاوش‌ها، هیات باستان‌شناسی در نهایت در منطقه‌ای وسیع تمام امتداد هلیل‌رود از جیرفت تا دریاچه هامون (جازموریان) به منطقه‌ای با چند شهر، گورستان و یک زیگورات عظیم برخورد کرد، با آثاری از تمدنی بین 4500 تا 3000 سال پیش از میلاد (پیش از سلسله‌های ایلام و سومر).

اشیای پیدا شده مانند جام‌ها، ظروف مختلف، گلدان‌های، ساخته‌شده از سنگ یا گل مخصوص کوزه‌گری مزین با نقش و نگارهای برجسته بسیار بدیع از اشکال انسان، ‌پهلوانان، حیوانات، دام، طبیعت، نخل و گیاهان که با نگین‌های رنگین گرانبها مانند فیروزه، مرمر، یشم یا مروارید مزین بوده‌اند. روی بسیاری از ظروف طرح معماری ساختمان دو یا سه طبقه به چشم می‌خورد.

کارشناسان از نقوش دام، طبیعت و انسان روی ظروف و از بازمانده دانه‌های غلات پی برده‌اند این مردم زندگی کاملا شهرنشینی توام با کشاورزی، دامپروری، پیشه‌وری و صنعت داشته‌اند.

آنچه مسلم است فعالیت‌های باستان‌شناسی می‌تواند رمزگشای فرهنگ هر منطقه باشد و ضروری است در حوزه باستان‌شناسی با استفاده از تیم‌های متخصص در حوزه‌های مختلف به کشف رمزهای ناگفته این منطقه پرداخته شود و نیاز است در منطقه جیرفت علاوه بر سرعت بخشیدن به کاوش‌ها با ایجاد مرکزی پژوهشی در سطح ملی و حتی بین‌المللی دانش‌های منطقه را به پیش برد.

سرزمین ایران با 9 حوزه فرهنگی

به گفته باستان‌شناسان، سرزمین ایران دارای 12 حوزه آبریز است که شکل‌دهنده حوزه‌های فرهنگی این سرزمین هستند. در واقع با ویژگی‌های جغرافیایی عوارض طبیعی و زیست‌محیطی گوناگون به 9 حوزه فرهنگی تقسیم شده است.

این 9 حوزه فرهنگی با داشتن ویژگی‌های خاص هر منطقه جغرافیایی با یکدیگر در ارتباط بوده و تداخل و همپوشانی دارند. حوزه فرهنگی جنوب شرق بخش بسیار پهناوری در جنوب شرق فلات ایران است که استان‌های کرمان، سیستان و بلوچستان و بخشی از هرمزگان، جنوب خراسان، افغانستان و بخش غربی پاکستان را در بر می‌گیرد.

بر پایه این تقسیم‌بندی کلان جغرافیایی در این بخش در حوزه‌های آبریز جداگانه، حوزه‌های فرهنگی مستقل و خویشاوند شناخته شدند. از شمار آنها حوزه سند، هیرمند، مکران و ساحلی جازموریان و لوت است.

حوزه فرهنگی جازموریان یکی از شاخص‌ترین و مهم‌ترین حوزه‌های جنوب شرق ایران است که منطبق و همسان با تعریف حوزه جغرافیایی حوزه آبریز جازموریان است.

دو رود بمپور در شرق و هلیل‌رود در غرب همراه با رودهای فصلی همه به هامون جازموریان می‌ریزند. در این حوزه هزاران محوطه از دوران گوناگون شناسایی شده است. جیرفت مرکز فرهنگی جازموریان است و در کناره حوزه آبریز هلیل‌رود شکل گرفته است.

در دو کناره این رود از هزاران سال پیش زیستگاه‌هایی از دوران پارینه سنگی، نوسنگی و کشاورزی وجود داشته و داده‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی در این منطقه نشانگر آن است.

در دوران هخامنشی از بخش‌های متفاوتی در این حوزه به نام گدرگدروزیه، مکن و اکوفاجیا نامبرده شده است که از بخش‌بندی این حوزه در این دوره نشان دارد. از دوران تاریخی شهرها و قلعه‌هایی در منطقه شناسایی شده است.

تداوم و تسلسل فرهنگی و شکوفایی تمدنی جیرفت نیز در دوره اسلامی قابل پیگیری است که آثار ارزشمند این دوره در بخش محوطه باستانی شهر دقیانوس (شهر کهن جیرفت) بررسی می‌شود.

سیما رادمنش - گروه فرهنگ و هنر