گرد فراموشی بر سرزمین عهد دقیانوس

شهر جیرفت در جنوب استان کرمان واقع شده است ، گفته می‌شود هر بار که باران شدید یا سیل در این منطقه می‌آمده، مردم بومی مهره‌ها و ظروف قدیمی پیدا می‌کردند، تا این‌که بیش از ده سال پیش سیلی عظیم شهر جیرفت را در برگرفته و پس از آن افسانه‌ها سر از خاک برمی‌دارد. روزهای بعد از این سیل، مردم در همان منطقه‌ای که سینه به سینه به عنوان شهر دقیانوس معروف شده بود، هزاران قطعه عتیقه یافتند، غارتگران میراث فرهنگی نیز به جان این مناطق افتاده و آن را غارت کردند و به این ترتیب هزاران قطعه به تاراج رفت و سر از موزه‌های خارج درآورد؛ اشیایی همچون لوح‌های گلی قدیمی‌تر از تمدن بین‌النهرین که نظریه‌های سرمنشا پیدایش خط در جهان را نیز زیر سوال برد. گرچه سازمان میراث پس از اطلاع از این موضوع بلافاصله وارد گود شد و حفاظت و کاوش از منطقه را در دستور کار قرار داد.

حالا پس از گذشت بیش از ده سال و در حالی که انتظار می‌رفت این منطقه بیش از پیش مورد توجه، کاوش و حفاظت قرار گیرد، تقریبا به حال خود رها شده و آنچنان که باید مورد حفاظت و کاوش و معرفی قرار نگرفته است.

مدیر پایگاه پژوهشی جیرفت با اشاره به این‌که برخی از تپه‌های باستانی ارت همچون تپه کنار صندل حدود 110 سال پیش شناسایی و در سال 1344 ثبت ملی شد، به جام‌جم می‌گوید: اما در سال 79 و با وقوع سیلی عظیم در جیرفت، محوطه‌های دیگری همچون گورستان و اشیای تاریخی بسیاری از زیر خاک هویدا شد که ضرورت انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه را برای مسئولان مربوط روشن ساخت.

نادر علیدادی با بیان این‌که به دنبال این امر، کاوش‌های باستان‌شناسی و بررسی‌های مطالعاتی در این محوطه آغاز شد و با وجود وقفه‌های هر از گاهی، تاکنون نیز ادامه داشته است، می‌افزاید: براساس مطالعات صورت گرفته، قدیمی‌ترین استقرار بشری در حوزه جیرفت به دوره نوسنگی و حدود 8000 سال پیش برمی‌گردد و از آنجا که این منطقه از قابلیت‌های استقرار برخوردار بوده، در تمام این چند هزار سال، بجز دوره‌هایی کوتاه همواره در این منطقه حیات جاری بوده و آخرین دوره آن به نیمه اول قرن هفتم هجری بازمی‌گردد که با حمله مغول‌ها برای همیشه نابود می‌شود.

وی از همکاری مشترک یک گروه باستان‌شناسی ایرانی ـ آلمانی از دهم اسفند سال گذشته برای انجام مطالعات باستان‌شناسی در این منطقه خبر داده و می‌گوید: از آنجا که این منطقه به عنوان یک حوزه غنی باستان‌شناسی در دنیا شناخته می‌شود که بویژه در 4000 تا 5000 سال پیش دارای تمدنی باشکوه بوده و با تمدن بین‌النهرین در ارتباط بوده است، این کاوش‌های مطالعاتی اهدافی همچون تشخیص میزان و چگونگی ارتباط بین این دو تمدن از طریق خلیج‌فارس، نوع دادوستدهای آنها و میزان تاثیرپذیری آنها از یکدیگر را دنبال می‌کند.

این باستان‌شناس با بیان این‌که این مطالعات تا هشتم اردیبهشت امسال ادامه خواهد یافت، خاطرنشان می‌کند: این نوع مطالعات با کاوش‌های حفاری باستان‌شناسی متفاوت است و در واقع در این نوع پژوهش که برای اولین بار نیز انجام می‌شود، نه با حفاری که با مشاهده و مطالعه تمامی آثار و شواهد موجود در منطقه همچون اشیا و سفال‌های به‌دست آمده، اطلاعاتی به دست آمده و براساس آن نظریه‌هایی درباره اهداف موردنظر همچون تاریخ ساخت به دست می‌آید.

علیدادی یادآور می‌شود: بجز این کاوش مطالعاتی، از سال 80 تاکنون، 12 فصل کاوش در منطقه جیرفت انجام شده که آخرین آن در تیر سال گذشته در بخش اسفندقه صورت گرفته است.

قابلیت ثبت جهانی دارد

در همین زمینه رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی نیز با تاکید بر این‌که محوطه جیرفت با مرکزیت کنارصندل از اهمیت تمدنی و فرهنگی بسیار زیادی برخوردار است، به جام‌جم می‌گوید: از همین رو مطالعات جامع در این منطقه باید ادامه پیدا کند و این برنامه در دستور کار پژوهشکده باستان‌شناسی هم قرار دارد که در صورت تامین اعتبار، مطالعات آن از سوی دکتر مجیدزاده ادامه خواهد یافت.

حمیده چوبک با اشاره به این‌که حفاظت از این منطقه باید در اولویت قرار گیرد، می‌افزاید: امیدواریم برنامه‌هایی همچون مستندسازی و گسترش محوطه که لازمه تهیه پرونده ثبت جهانی است، مد نظر قرار گیرد، زیرا ارزش این محوطه از مناطقی همچون شهر سوخته و شوش کمتر نیست و قابلیت ثبت در میراث جهانی به عنوان یک منظر فرهنگی را دارد، از این رو نیاز است که مطالعات جامعی در این باره صورت گیرد که امیدواریم شرایط انجام این مطالعات امسال فراهم شود.

وی با بیان این‌که کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه در سال گذشته و به دلیل نبود اعتبار متوقف شد که امیدواریم امسال در صورت تامین اعتبار از سرگرفته شود، تاکید می‌کند: مواردی همچون تعیین عرصه و حریم این منطقه تاریخی باید در این کاوش‌ها و مطالعات مشخص شود تا بتوان بحث حفاظت مناسب و جدی از آن را که البته به اعتبار هم نیاز دارد، در دستور کار قرار داد.

همجواری تپه‌باستانی با زمین‌های مردم

معاون میراث فرهنگی استان کرمان نیز درباره حفاظت از منطقه باستانی ارت به جام‌جم می‌گوید: برای حفاظت از این دست محوطه‌های باستانی باید یک طرح حفاظتی جامع تهیه و تدوین شود که اکنون در تلاش برای تهیه آن هستیم.محسن موحدی با اشاره به اقداماتی که تاکنون درباره مطالعه، معرفی و حفاظت از این منطقه انجام شده است، می‌افزاید: ثبت ملی محوطه‌های واجد ارزش به منظور جلوگیری از تخریب و تعرض، تعیین حریم و عرصه بخشی از محوطه‌ها و تپه‌ها و استقرار یگان حفاظت میراث برای نگهداری و جلوگیری از هرگونه دخل و تصرف و تعرض به آثار موجود از جمله اقداماتی است که تاکنون صورت گرفته، با این حال تعیین دقیق حریم‌های این منطقه به پژوهش‌های بیشتر و اعتبار نیاز دارد که با اندک اعتبار سالانه میراث استان، هر سال بخشی از آن انجام می‌شود.

وی مهم‌ترین مشکل در زمینه تعیین حریم و نگهداری از منطقه ارت را بحث تملک املاک خصوصی واقع شده در حریم و عرصه تپه‌ها و محوطه‌های باستانی عنوان و تاکید می‌کند: از آنجا که مساحت زیادی از این عرصه‌ها بتدریج از گذشته‌های دور تاکنون در تملک مردم، روستاییان و کشاورزان قرار گرفته، نمی‌توان موارد حفاظتی همچون جداسازی و حصارکشی محوطه‌ها را انجام داد، زیرا در اراضی قانونی مردم واقع شده است بنابراین ابتدا باید این اراضی تملک و رهاسازی شده و سپس مورد حفاظت قرار گیرد که این امر نیز تا زمانی که بودجه و اعتبار و همکاری سایر سازمان‌ها نباشد، امکان‌پذیر نخواهد بود.

موحدی با اشاره به این‌که هم اکنون نیز کشاورزان اجازه کشت و کار در این منطقه را ندارند، یادآور می‌شود: این موضوع مورد اعتراض شدید کشاورزان و روستاییان قرار گرفته که امیدواریم با تعاملی که با استانداری و دیگر سازمان‌ها داشته‌ایم، بتوانیم با تحویل زمین معوض به این افراد، محوطه‌های باستانی را تملک و رهاسازی کرده و علاوه بر حفاظت، اقدامات لازم برای تهیه پرونده ثبت جهانی آن را نیز پیگیری کنیم.

وی درمورد ادامه کاوش‌ها در این منطقه نیز می‌گوید: با کاوش‌هایی که تاکنون صورت گرفته، اطلاعات مورد نیاز به دست آمده فعلا کافی است و به دنبال گسترش کاوش‌ها در منطقه نیستیم و حتی درصدد محدود کردن دامنه آن هستیم، زیرا کاوش محوطه‌ها را برهنه و کار حفاظت را با شرایط موجود سخت‌تر می‌کند.

وی درباره برنامه‌های این سازمان برای معرفی بیشتر و بهتر این منطقه نیز یادآور می‌شود: این مهم نیز فعلا و به دلیل نبودن شرایط حفاظتی مناسب در دستور کار نیست، زیرا معرفی بیشتر یعنی ورود بازدیدکننده بیشتر که با شرایط حفاظتی کنونی فعلا به صلاح نیست.

فاطمه مراد زاده / گروه ایران