بخارای اساطیری، گهواره تمدن و عرفان

 

اماا در تاریخ باستان‌شناسی، قدمت شهر به۵۰۰سال قبل از میلاد بازمی‌گرددودر کسوت یک ساتراپ برای هخامنشیان مطرح می‌شود. در همین دوره در زمره فتوحات اسکندر مقدونی قرار می‌گیرد، امپراتوری‌های سلوکی هلنیستی، یونانی ــ باختری و کوشان را به خود می‌بیند و فتوحات مسلمانان ورق دیگری از تاریخ این شهر را رقم می‌زند.تا ۲۰۰سال پس از ظهور اسلام، سامانیان بخارا را به پایتختی خود برگزیدند.
«سنت معماری ماوراءالنهر پس از اسلام با روی‌کارآمدن سامانیان وارد مرحله تازه‌ای شد. دوره‌ای که چندی از بناهای آن برجای مانده. آرامگاه سامانیان و مقبره عرب‌عطا یادگاران این دوران در ماوراءالنهر هستند که هم در تاریخ معماری ایران مهم و تاثیرگذار بودند و هم طلیعه یک سنت معماری قوی در آن منطقه محسوب می‌شدند.» ۱
قراخانیان، خوارزمشاهیان و مغول‌ها، خانات جغتای و تیموریان ورق دیگر دفتر این شهر را تشکیل داده‌اند.«با ضعف سامانیان و روی‌کارآمدن غزنویان و جابه‌جایی مرکز قدرت از بخارا به غزنین و پس از آن با استیلای سلجوقیان و غوریان توجه مورخان معماری ایران بیشتر به سمت ایران امروزی و افغانستان جلب شده و این کم‌توجهی تا دوره تیموری که بار دیگر مرکز قدرت به ماوراءالنهر انتقال‌یافت، ادامه دارد.» ۲
بیشتر آثار به‌جامانده تاریخی، که شاکله کلی شهر امروزین بخارا را تشکیل می‌دهد به دوره تیموریان بازمی‌گردد.هرچند نمادین‌ترین بنای شهر، کلان‌مناره به دوره قراخانیان بازمی‌گردد، این مناره بخشی از مجموعه مسجد پای‌کلان و یکی از خاص‌ترین نشانه‌های این شهر است. «استاد بقا» را به‌عنوان طراح آن معرفی کرده‌اند و سال ساخت آن ۱۲۲۷ میلادی در دوره ارسلان‌خان، حاکم قره‌خانی شهر ذکر شده است.«گویی در ماوراءالنهر، مابین سامانیان تا برآمدن تیمور معماری نیز رونق خود را ازدست داده درحالی‌که با وجود محدود بودن آثار، تعداد بناهای باقیمانده در این دوره زمانی نشانگر سنتی قابل‌توجه در ماوراءالنهر و توران است. این بازه زمانی که در ایران امروزی و افغانستان، غزنویان و سلجوقیان حکومت می‌کردند، ماوراءالنهر در حال دست‌به‌دست‌شدن میان این قدرت‌ها و حکومت‌های قراخانیان و قراختاییان بود. تا این‌که پس از حمله مغول خانات جغتای بر این منطقه فرمان راندند. حکومت‌هایی که اگرچه بیشتر مردمان آن کوچ‌رو و چادرنشین بودند اما در سمرقند و تراز و چند نقطه دیگر آثار قابل‌توجهی از خود به‌جای گذاشته‌اند.»۳
«بخارا که ۱۷۰ مایل بیابان آن را در جاده ابریشم از سمرقند جدا ساخته است در قلمرو تیموریان واقع بود. بخارا یکی از ثروتمندترین بازارهای ترکستان به‌ویژه درزمینه فرش بودو این موقعیت را تا قرن ۱۹نیزهمچنان حفظ کرد.»اما اهمیت و رونق‌داشتن بخارا به‌عنوان یکی از شهر‌های راهبردی خاور دور به باختر دور، هنوز هم غیرقابل چشم‌پوشی و کتمان است.«شهرهایی که در مسیر جاده‌ابریشم قرار داشتند از گروه‌های قومی گوناگون ازجمله مغول‌ها، ترک‌ها و ایرانی‌ها تشکیل می‌شدند. اغلب این مردم به‌تازگی زندگی چادرنشینی را ترک گفته و تنها ایرانی‌ها بودند که سابقه شهرنشینی طولانی داشتند. با وجود این تبادل فرهنگی میان این اقوام وجود داشت. از این رو ردیابی دقیق نقاط تقاطع فرهنگ‌ها غیرممکن است. ترکستان و آسیای مرکزی به‌طورکلی دربرگیرنده آمیزه‌ای از مردمان گوناگونند که معماری آنها هم از خصلت‌های چادرنشینی و هم از خصوصیات مردمان اسکان‌یافته برخوردار است.»۴

درواقع انتقال سنت مدنیت از مناطق داخلی ایران کنونی به بخارا باعث ایجاد ارزش‌افزوده راهبردی در این منطقه از جهان شده است.هم از این رو تعالیم اسلامی و سنت‌های عرفانی نشو و نمای زیادی در این خطه یافته‌اند. شیوه‌های ریشه‌دار عرفانی همچون کبرویه، که شیخ نجم‌الدین کبری را پیشوای خود می‌داند، و نقشبندیه به راهبری بهاالدین محمد نقشبند، در این شهر بالیده و گسترش و عمق یافته‌اند. پیش از آن سیف‌الدین باخرزی از باخرز تربت‌جام، شیوه شیخ نجم‌الدین کبری را در این شهر نمایندگی می‌کرد. راه و روش عرفانی‌ای که تا امروز بخش بسیار زیادی از فضای آسیای میانه را تحت تاثیر خود قرار داده است.وجود مدارس علمیه فراوان در این شهر بر رونق آموزش علوم مختلف اسلامی دلالت می‌کند.مدارسی همچون کلان، میر عرب و الغ‌بیگ از زمره این مدارس مهم و موثر در طول تاریخ به حساب می‌آیند.از بناهای به‌یادگارمانده در این شهر که بی‌شمار می‌نمایند می‌توان ‌به برجسته‌ترین و مهم‌ترین آنها چنین اشاره کرد: مقبره اسماعیل سامانی (قرن‌های سوم و چهارم)، مجموعه کلان مشتمل بر مناره‌کلان (۵۲۰) و مسجد کلان (۹۴۸)، مسجد نمازگاه (قرن دهم)، مسجد مغاک عطاری (قرن ششم)، مدرسه الغ‌بیک (۸۲۰)، مسجدجامع (۹۲۰)، مسجد خواجه زین‌الدین (قرن دهم)، مدرسه میرعرب (۹۴۲ ــ ۹۴۱) که مزار میرعرب در آن است، مقبره چشمه‌ایوب (قرن‌های هشتم و دهم)، مسجد بلند (قرن نهم و دهم)، مجموعه قوش ــ مدرسه (قرن دهم)، مدرسه مادرخان(۹۷۵ــ ۹۷۴)، مدرسه عبدالعزیزخان (۱۰۶۲)، مدرسه چارمنار (۱۲۲۲)، مجموعه بهاءالدین نقشبندی (خانقاه، قرن نهم)، مدرسه عبدالعزیزخان (قرن دهم)، در این فقره با فضای عمومی شهر و چند نمونه از بناهای تاریخی بخارای افسانه‌ای بیشتر آشنا می‌شویم.

منابع:
۱-۳.سنت معماری ماوراء‌النهر از فروپاشی سامانیان تا ظهور تیمور، امیرحسین مقتدایی ، کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران دانشگاه تهران
​​​​​​​koubeh.com/ am۱۲
۴. ساختار شکل در معماری اسلامی ایران و ترکستان، ترجمه محمد تقی‌زاده مطلق، نشر بوم، ۱۳۷۶