حساب کتاب نجومی طولانی‌ ترین شب سال

این‌که می‌گویند امشب یلداست و در فاصله سی‌ام آذر تا یکم دی طولانی‌ترین شب سال را از سر می‌گذرانیم، حرف کاملا درستی است؛ البته در بعضی سال‌ها ممکن است یکم دی، یکی دو ثانیه طولانی‌تر از شب سی‌ام آذر باشد اما امسال با خیال راحت یلدا را طولانی‌ترین شب سال بدانید.

امشب حوالی ساعت ۱۹ و ۲۹ دقیقه به وقت تهران، خورشید به نقطه‌ای در گنبد آسمان می‌رسد که نسبت به هر زمان دیگری در سال ۱۴۰۰، از قطب شمال نیمکره‌ شمالی زمین دورتر شده است.

همین باعث می‌شود ساکنان نیمکره‌ شمالی زمین (مانند ایران) طولانی‌ترین شب سال را تجربه کنند. اگر بخواهیم راحت‌تر حساب کتاب کنیم باید بگویم مثلا در تهران، امروز که ۳۰ آذر ۱۴۰۰ است، خورشید ساعت ۷ و ۱۰ دقیقه صبح طلوع و ساعت ۱۶ و ۵۴ دقیقه غروب می‌کند. در واقع ما امروز کوتاه‌ترین روز سال را به مدت ۹ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۲۵ ثانیه را تجربه می‌کنیم.

اگر می‌خواهید بدانید طول روز امروز نسبت به دیروز یا فردا چقدر کوتاه‌تر است ، باید بگویم دیروز که ۲۹ آذر بود، طول روز ۹ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۲۸ ثانیه بود (۳ ثانیه طولانی‌تر از امروز) و فردا که یکم دی است، طول روز ۹ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۲۶ ثانیه است (یک ثانیه طولانی‌تر از امروز) خواهدبود. به عبارت دیگر دیشب سه‌ثانیه از امشب کوتاه‌تر بود و فرداشب فقط یک ثانیه از امشب بلندتر است.

طبیعی است فکر کنید طولانی‌ترین شب سال به این علت رخ می‌دهد که خورشید در آن از هر زمانی زودتر غروب و دیرتر طلوع می‌کند اما در کمال تعجب باید بدانید این طور نیست و مثلا برای تهران، زودترین غروب آفتاب حوالی نیمه آذر رخ داد که آفتاب حوالی ساعت ۱۶ و ۵۰ دقیقه غروب کرد (چهار دقیقه زودتر از امشب).

از طرفی دیرترین طلوع آفتاب تهران نیز حدود دو هفته بعد در نیمه دی، ساعت ۷ و ۱۴ دقیقه صبح رخ خواهدداد (چهار دقیقه دیرتر از امشب). حق دارید که گیج شده باشید و بپرسید مگر چنین چیزی ممکن است؟ چرا این‌طور می‌شود؟!

پاسخ این سوال‌ها برمی‌گردد به این‌که مدت واقعی گردش وضعی زمین در هر روز دقیقا ۲۴ ساعت نیست و در طول سال مدت گردش زمین به دور خودش نسبت به موقعیت خورشید در آسمان گاهی بیشتر از ۲۴ ساعت و گاهی کمتر از آن می‌شود.

از طرف مدار بیضوی شکل گردش زمین به دور خورشید، تند و کند شدن سرعت گردش انتقالی زمین در این مدار (با توجه به قانون دوم کپلر)، تابش نور خورشید در قالب یک قرص درخشان نورانی و نه یک نور نقطه‌ای شبیه ستاره‌ها، اثر شکست نور و برخی عوامل دیگر باعث چنین اختلافاتی می‌شود.

اینها به کنار، شاید جالب باشد بدانید مردم نیمکره‌ جنوبی (کشورهای قاره استرالیا و جنوب آفریقا و آمریکای جنوبی و... ) امروز طولانی‌ ترین روز سال و کوتاه‌ترین شب سال را تجربه کنند و از فردا تابستان برای آن کشورها آغاز می‌شود.

بلندترین شب سال فرصت خوبی است برای مطالعه و تفکر در ماجرای شکل‌گیری زمین و اجرام آسمانی و ظرایف علمی طول شب و روز که قصه‌ای شیرین و شنیدنی است.

کاظم کوکرم - دبیر گروه دانش / روزنامه جام جم