نتایج مطالعات تازه نشان می‌دهد جهت جریان خون در رگ‌های برخی فضانوردان در سفرهای فضایی معکوس می‌شود

وقتی همه چیز برعکس می‌شود

نتایج تحقیقاتی که روی 11 فضانورد ساکن ایستگاه فضایی بین‌المللی صورت گرفته است از خطرات تازه‌ای در سفرهای درازمدت فضایی خبر می‌دهد. در شش نفر از این فضانوردان جریان خون معکوس و در یک نفر لخته خون دیده شد. در بقیه آنها نیز به طور بالقوه امکان لخته‌شدن خون وجود داشته است. این مقاله که در نشریه علمی جاما نت‌ورک اوپن (JAMA Network Open) منتشر شده است به بررسی 9 مرد و دو زن با میانگین سنی46 سال پرداخته است که در ماموریتی شش ماهه حضور داشته‌اند. گفتنی است این اولین باری است که محققان بروز چنین مشکلی را در فضانوردان مشاهده کرده‌اند. یافته‌های این تحقیق می‌تواند در برنامه‌ریزی برای سفرهای فضایی طولانی‌مدت در آینده مانند ماموریت سفر به مریخ موثر باشد.

کد خبر: ۱۲۳۹۳۹۳

اکنون با گذشت بیش از نیم ‌قرن از آغاز سفرهای فضایی، جنبه‌های جدیدی از خطرات قرار گرفتن در شرایط بدون جاذبه شناسایی شده‌ است؛ برای مثال پژوهش‌ها نشان داده است فضانوردان در 48 ساعت نخست حضورشان در فضا دچار بیماری حرکت (motion sickness) می‌شوند که علائمی مثل کاهش اشتها، احساس سرگیجه و حالت تهوع دارد. همچنین با گذشت زمان، فضانوردانی که حدود شش ماه در ایستگاه فضایی مستقر بوده‌اند ممکن است دچار تضعیف سیستم ایمنی و سیستم
قلبی - عروقی شوند، زیرا معلق بودن در فضا باعث می‌شود بدن چندان در حال فعالیت نباشد و در این شرایط قلب هم مجبور به تلاش زیادی برای پمپ کردن خون در رگ‌ها نیست.
در مطالعات دیگر مشاهده شده است برخی فضانوردان در اواخر سنین 40 و 50 سالگی شکایت‌هایی درباره تغییر وضعیت دیدشان داشته‌اند؛ به طوری که بعضی از آنها در پروازهایشان به عینک نیاز داشتند. همچنین تحقیقی که به منظور بررسی تاثیر زندگی در فضا بر روی اسکات کلی فضانورد و برادر دوقلویش مارک انجام شد، تفاوت بسیاری را در ترکیب باکتری‌های ساکن بدن (microbiome) و بیان ژن‌ها‌ در این دو برادر دوقلو نشان می‌داد. طی این تحقیق اسکات یک سال را در فضا گذراند، درحالی که برادرش مایک در همین مدت روی زمین به زندگی عادی خود مشغول بود.
معکوس‌ شدن جریان خون یعنی چه؟
موضوعی که محققان به‌تازگی دریافته‌اند این است که نبود جاذبه باعث تغییر جهت جریان خون از پاها به سوی سر می‌شود؛ این برخلاف چیزی است که روی زمین تجربه می‌کنیم. بر روی زمین انسان‌ها حدود دو سوم روز را به صورت ایستاده می‌گذرانند و حدود یک سوم زمان شبانه‌روز را در شب در حالت درازکشیده سپری می‌کنند. این تغییر در فرم بدن باعث تغییر جریان خون می‌شود که جهت این جریان بستگی به وضعیت بدن دارد، اما برای فضانوردان این تغییر جریان برای مدت طولانی در شرایط بی‌وزنی حالتی ماندگار پیدا می‌کند که موجب ورم صورت و برجستگی رگ‌های سر در آنها می‌شود.
به گفته مایکل استنجر، مدیر آزمایشگاه بینایی و قلبی- عروقی مرکز فضایی جانسون ناسا، موضوع از آنجا شروع شد که حدود ده سال پیش بیشتر فضانوردانی که چند ماه در فضا اقامت داشتند از مشکلات مربوط به بینایی شکایت می‌کردند. بنابراین او و همکارانش تحقیقاتی را انجام دادند که هدف آن بررسی تغییر جریان خون به سمت سر در همه فضانوردان با بررسی ساختارهای سرخرگی و سیاهرگی و ویژگی‌های جریان خون در سر و گردن و تعیین رابطه بین این پارامترها با تغییرات ساختاری و عملکردی در چشم و به‌طور کلی بینایی بود.
محققان به بررسی این مساله پرداختند که چگونه تغییر جهت جریان بر سیاهرگ ژوگولار داخلی (Internal jugular vein) چپ اثر می‌گذارد. این سیاهرگ در حالت طبیعی خون بدون اکسیژن را از سر و گردن به بزرگ سیاهرگ - که بزرگ‌ترین سیاهرگ بالاتنه است - می‌ریزد.
طی این تحقیق‌ها رگ‌های فضانوردان به منظور اندازه‌گیری جریان خون مورد اسکن فراصوت قرار گرفت. این بررسی‌ها در حالت نشسته، درازکشیده و در حالت سر خم شده به اندازه 15درجه بود. اندازه‌گیری‌ها قبل و بعد از پایان ماموریت و همچنین در حین ماموریت در روز پنجاهم و صد و پنجاهم صورت گرفت.
گروه استنجر به کمک این بررسی‌ها متوجه شدند در حین سفرهای فضایی جهت جریان خون در سیاهرگ ژوگولار داخلی معکوس می‌شود یا گاهی به صورت ایستا باقی می‌ماند. استنجر می‌گوید ما بیشتر نگران افرادی شدیم که دچار ایستایی جریان خون شدند؛ زیرا اگر سلول‌های خونی حرکت نکنند کم‌کم به یکدیگر می‌چسبند و لخته خون تشکیل می‌دهند. اگر لخته خون در سیاهرگ ژوگولار داخلی ایجاد شود، مادامی که کوچک باشد با ریه فیلتر می‌شود، ولی اگر بزرگ و سفت شود می‌تواند باعث آمبولی ریوی شود که این مسأله در ماموریت‌های طولانی‌مدت بسیار خطرناک است.
راهکار عادی‌‎سازی جریان خون در فضا
یک راه برای عادی کردن جریان خون در بدن فضانوردان، ایجاد فشار منفی در پایین‌تنه است. در قسمت روسی ایستگاه فضایی بین‌المللی از لباس‌های مخصوصی به نام چیبیز (chibis) برای آزمودن این روش استفاده شده‌ است. این لباس، پایین‌تنه را در یک محفظه سخت احاطه می‌کند که به کمر می‌چسبد و از طرفی به یک پمپ خلأ متصل است که فشار درون محفظه اطراف پا را کاهش می‌دهد. این لباس باعث جلوگیری از مشکلات ایستادن بعد از پایان پرواز فضانوردان می‌شود. نتیجه 17 مرتبه‌ای که از این لباس استفاده شده است، ده مورد آن‌ باعث بهبود جریان خون، دو مورد باعث بدتر شدن آن و پنج مورد استفاده آن بدون تغییر در مشاهدات اعلام شده است.

معکوس‌شدن جریان خون خطرناک است؟

معکوس‌شدن جریان خون در فضا موضوع بسیار جالبی است، اما محققان هنوز در رابطه با مضراتش به طور قطعی مطمئن نیستند. برخی محققان معتقدند معکوس‌شدن جریان خون در سیاهرگ ژوگولار داخلی می‌تواند پدیده‌ای کاملا بی‌ضرر باشد، زیرا خون می‌تواند به آسانی از مسیر سیاهرگی دیگری از سر خارج شود. جریان خون معکوس به معنی تغییر در پویایی فشار سیاهرگی است که می‌تواند توانایی مغز در تخلیه مایع مغزی- نخاعی را تحت‌تاثیر قرار دهد و به طور بالقوه فشار درون مغز را افزایش دهد. مایکل استنجر، مدیر آزمایشگاه بینایی و قلبی- عروقی مرکز فضایی جانسون ناسا، می‌گوید این موضوعی است که ما در موردش به بررسی‌های بیشتر خواهیم پرداخت زیرا پیشرفت علم در این زمینه در نهایت به پیشرفت روش‌های درمانی و تجهیزات ما درآینده منجر می‌شود.