در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
چندی پیش، معاون کل وزارت بهداشت، ایرج حریرچی از افزایش 30درصدی بار مراجعه مردم بدون داشتن نسخه به داروخانهها ابراز نگرانی کرده بود. او گفته بود: «در شرایط فعلی اقتصادی، بار مراجعات به داروخانهها بدون داشتن نسخه و بدون مراجعه به پزشک زیاد شده است.» او این روش را یکی از راههای کاهش هزینهها دانسته و گفته بود که هر ایرانی سالانه 339 عدد دارو مصرف میکند که رقمی بیش از استانداردهای جهانی است. در گزارشی که توسط وزارت بهداشت منتشر شده در ده سال گذشته عوارض دارویی غیرقابل توصیفی در هزار مرکز بهداشتی و درمانی ثبت شده که 30 درصد آن مربوط به داروهای تزریقی است. در راستای همین آمار، آمار مرگ و میر بین مردان و زنان در اثر مسمومیت با دارو بهطور معمول بین 80 و 20 درصد میچرخد. در این بخش اما آمار دیگری هم منتشر شده که حکایت و داستان عجیبی را روایت میکند. در کنار خودتجویزی خانوادههای ایرانی که 36 درصد است، آمار دیگری هم به چشم میخورد. 67 درصد دانشجویان و 68 درصد سالمندان هم دست به خودتجویزی میزنند. آمار این دو گروه در بین اقشار دیگر در صدر جدول قرار دارد.
پزشک بودن از بدو تولد
اما دلیل این که این گروه بیشتر از همه خودتجویزی دارند چیست؟ غلامرضا قاسمی کبریا، رفتارشناس، با اشاره به آمار 36 درصدی خانواده، ابتدا این رفتار ایرانی را به طور کلی بررسی میکند و به ما میگوید: «خود درمانی ریشه در فرهنگ ایرانی دارد و جزو موارد رایج و دیرین ایرانیهاست.» او به سنت ایرانی اشاره میکند و معتقد است که از دیرباز ایرانیها به تجویز داروهای ایرانی، عادت داشتهاند و طب سنتی، نقش کلیدی در زندگی سنتی ایرانی داشته و این رفتار هم نشأت گرفته از آن است. او توضیح میدهد که امروز در خانه هر ایرانی، داروی گیاهی وجود دارد و این مهم هم به خاطر ریشهدار بودن طب سنتی در فرهنگ و روزمره ایرانیهاست. قاسمی کبریا با اشاره به آمار دانشجویان و سالمندان به خودتجویزی، عنوان میکند: «این که دانشجویان بیشتر از دیگر اقشار جامعه، خودتجویزی دارند، کاملا مشخص است. آنها دسترسی کامل به اطلاعات و امکان جستوجو در اینترنت را دارند.» بنابراین هر دانشجویی میتواند علائم بیماریاش را در گوگل جستوجو کند و بعد دارویی را که فکر میکند میتواند مناسبش باشد، با یک کلیک پیدا کند. اتفاقی که با وجود برنامههای سلامت که بهراحتی در گوشیهای هوشمند قابل استفاده هستند، بیشتر هم شده است. دسترسی ساده به اطلاعات باعث شده که آنها فکر کنند میتوانند به استناد این اطلاعات خوددرمانی کنند. از نظر این رفتارشناس، گروه سالمندان هم به خاطر پیشینه درمانی ـ سنتی به تجویز دارو دست میزنند، بنابراین توهم خوددانی درنهایت به خوددرمانی منجر میشود.
مقام دوم در مصرف خودسرانه
احمد خیری، عضو هیات علمی انجمن داروسازان ایران، بهجز مصرف خودسرانه و درواقع خودتجویزی، نکته مهم دیگری را متذکر میشود. او به ما میگوید: «بهجز مصرف خودسرانه که در ایران وجود دارد، دیگرتجویزی هم مشکل مهم دیگری است که در فرهنگ ایرانی ریشه دوانده است.» در بسیاری از موارد، افراد بدون داشتن تخصص و این که بدانند تا چه حد خودتجویزی میتواند برای خودشان آسیبزا باشد، به دیگران هم که فکر میکنند درد مشترکی با آنها دارند، دارویی را تجویز میکنند، حال این که آن دارو میتواند برای آن بیمار ضرر داشته باشد مثل این که شخصی که مبتلا به انسداد ریوی است، اگر خودسرانه کورتون استفاده کند، قند بیمار بالا میرود و این برای بیمارانی که دیابتی هم هستند، خطرناک است. خیری توضیح میدهد که ایران در رتبه بیستم جهان به واسطه استفاده از مصرف خودسرانه دارو ایستاده است. اینها همه در حالی است که رتبه قارهای ایران، بالاتر است. کشورمان در رتبه دوم استفاده از مصرف خودسرانه دارو در قاره آسیا قرار دارد. او یکی از دلایل استفاده از مصرف دارو، بدون تجویز پزشک را وجود شبکههای ماهوارهای و تبلیغات بدون قید و بند در این منبع اطلاعاتی میداند و معتقد است که برای کاهش استفاده از این داروها باید آگاهی مردم را افزایش داد. این که ممکن است، بهجز اثرات مخرب دارویی که وجود دارد، مصرف خودسرانه دارو باعث تداخل دارویی، بیاثر شدن اثر دارویی و حتی تشدید اثر دارویی شود و همین مشکلات زیادی را برای فرد ممکن است به وجود بیاورد. خیری معتقد است که پزشکان داروساز هم باید به بیمارانی که بدون نسخه درخواست دارو دارند، مشاوره دهند. این پزشک داروساز به نکته مهمی اشاره میکند و آن تفکر عمومی درباره مصرف بیرویه در ویتامینهاست و توضیح میدهد: «ویتامینهای A, D و K در بدن ذخیره میشود و درست است که ویتامینها بدون نسخه قابلیت خرید دارد، اما اشباع و ذخیره ویتامینها در بدن هم ممکن است آسیبهایی را به بدن وارد کند.»
مسمومیت گیاهان دارویی ثبت نمیشود
شهرام شعیبی، سخنگوی غذا و دارو نیز با تأیید آمارهای منتشر شده درباره خودتجویزی در کشور معتقد است مصرف خودسرانه دارو بدون تجویز پزشک در کشور، جزو فرهنگ ایرانی است. او به ما میگوید: «هزینه بالای ویزیت پزشکان باعث شده که اخیرا آمار هم بالاتر برود.» اینها همه در حالی است که وضعیت متابولیسم بدن هر بیماری با دیگری متفاوت است و در پروسه معاینه و معالجه ممکن است که دوای یک بیمار با یک بیماری یکسان برای بیمار دیگری متفاوت باشد. او درباره داروهای پرمصرف هم میگوید: «قرصهای استامینوفن و آموکسیسیلین و آمپولهای بتامتازون و دگزامتازون از همه داروها بیشتر مصرف خودسرانه دارند.» شعیبی در پاسخ به اینکه استفاده بیرویه دارو و ضرر اقتصادی که برای کشور دارد، میگوید: در این باره مطالعه دقیقی انجام نشده است و آنچه برای سازمان غذا و دارو مهم است، ایمنی مردم بوده و روی همین نکته هم تمرکز دارد.» زمانی که از دارو صحبت میشود، ذهن همه به سمت داروهای شیمیایی مانند قرص، شربتها و آمپولها میرود، اما درباره فرآوردههای گیاهی که شامل داروهای گیاهی و گیاهان دارویی هستند، کسی صحبتی نمیکند. در بین داروهای گیاهی، گیاهانی هستند که خونریزی ایجاد میکنند یا داروهایی وجود دارند که خاصیت غلظت خون دارند. هرچند که داروهای گیاهی هم عوارض دارند، اما آمار دقیقی درباره مسمومیت این نوع از داروها وجود ندارد و در سامانه وزارت بهداشت به طور دقیق از سوءمصرف این نوع از داروها، موردی ثبت نشده است؛ چرا که خوددرمانی برای مسمومیت این رده از داروها هم ادامه دارد و بسیاری از بیماران در زمان مسمومیت به مراکز درمانی مراجعه نمیکنند. در حالی مردم از فرآوردههای دارویی استفاده میکنند که از تمام فرآوردههای طبیعی، تنها 2416 مورد از فرآوردههای طبیعی مجوز دارند، در فرآوردههای سنتی و داروهای گیاهی به ترتیب 1025 و 1087 مورد مجوز دارند. در این میان اما، تنها 39 داروی گیاهی سنتی هستند که میتوانند درمان بیماریها باشند و از این میان هم تنها 600 قلم از آنها مجوز دارند. اینها همه به آن معناست که مصرف بسیاری از داروهای گیاهی مناسب درمان برخی از بیماریها نیستند. نکته جالبتر اما گردش مالی عظیم فرآوردههای گیاهی است. طبق آمار سازمان غذا و دارو حدود هزار میلیارد تومان برای مصرف فرآوردههای گیاهی در سال 98، گردش مالی پیشبینی شده است.
از مرگ تا میکروب بیمارستانی
چرا استفاده از دارو بدون تجویز پزشک خطرناک است؟ علی فاطمی، نایبرئیس انجمن داروسازان ایران به این سؤال پاسخ میدهد. او به مسمومیت دارویی به خاطر خودتجویزی اشاره میکند و به ما میگوید: «خطرناکترین خودتجویزی مربوط به داروهای سیستم مغز و اعصاب است.» داروهای قلبی و عروقی، داروهایی مانند پروپرانول و داروهای فشار خونی از این نوع داروها هستند. داروهایی که ممکن است با مصرف خودسرانه، حتی مرگ را هم به همراه داشته باشند، اما شایعترین داروهایی که ایرانیها استفاده میکنند و این روزها خیلیها به سراغش میروند از نظر فاطمی، داروهای ضدافسردگی، ضداضطراب و داروهای خوابآور هستند؛ داروهایی که استفاده از آن باید زیرنظر پزشک باشد و دوز مصرف آن بسیار مهم است و این که چه زمانی باید مصرف آن آرامآرام کم شده تا به کلی مصرفش قطع شود؛ نکتهای که بسیاری از بیمارانی که خودتجویزی میکنند، به آن توجه ندارند و همین باعث عوارضی چون، اعتیاد و وابستگی دارویی میشود. فاطمی یکی از مهمترین عوارض خودسرانه داروها را استفاده از آنتیبیوتیکها میداند و معتقد است که استفاده بدون تجویز و دستور پزشک متخصص باعث میشود که این میکروبها نسبت به آنتیبیوتیکها مقاوم شوند. او میگوید برای مصرف داروهای آنتیبیوتیک باید بازه زمانی، دوز مصرف و دوره کامل مصرف را مدنظر قرار داد که اگر این کار انجام نشود، تأثیرات جبرانناپذیری را به همراه خواهد داشت. میکروبهای بیمارستانی و مقاومت دارویی از اثرات جبرانناپذیر خودتجویزی در آنتیبیوتیکهاست.
OTC داروی بدون نسخه
یکسری از داروها هستند که بدون تجویز پزشک و بدون نسخه اجازه خرید و فروش دارند که به آنها OTC میگویند. کلمه OTC مخفف over-the-counter یا همان فروش دارو بدون نسخه است و هر کسی بدون تجویز و بدون نسخه پزشک میتواند به داروخانه مراجعه و دارو تهیه کند. در حال حاضر، تقریبا 60 قلم دارو در فهرست OTC داروهای ایرانی قرار دارد. مسکنها، ضدحساسیتها، ضدآبریزش بینیها و ضدسرفهها از OTCها هستند. این داروها عموما برای تسکین درد یا برطرف کردن علائم سرماخوردگی، آنفلوآنزا و حساسیت به کار میرود. نکته داروهای OTC درواقع چیز دیگری است. این که عوارض جانبی جدی آن در کوتاهمدت ایجاد میشوند و برای بیماریها هم اثرات خفیفی دارد. هرچند که OTCها بدون نسخه به فروش میرسند اما نباید فراموش کرد که ماهیت وجود این دسته از داروها، به معنای مصرف خودسرانه نیست و مصرفکننده برای آن باید از داروساز مشورت بگیرد و از عوارض احتمالی آن مطلع شود. داروی OTC به معنای مصرف بیرویه هم نیست. اگر کسی به سلامت خود اهمیت میدهد نباید بدون مشورت پزشک حتی از OTCها استفاده کند.
هشدار درباره داروهای ماهوارهای
رئیس سازمان غذا و دارو با اشاره به تبلیغ دارو در ماهواره و فضای مجازی گفت: تبلیغاتی که در زمینه دارو در فضای مجازی و یا شبکههای ماهوارهای انجام میشود به هیچ عنوان مورد تایید وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو نیست.
محمدرضا شانهساز افزود: اصولا تبلیغات عام دارو در کشور ما ممنوع است، زیرا دارو باید فقط با توصیه پزشک تجویز شود. بنابراین تبلیغاتی که در حوزه دارو در شبکههای ماهوارهای و فضای مجازی انجام میشود، بیشتر جنبه تجاری و بازرگانی دارد. حتی گاهی در تبلیغاتشان مدعی میشوند که فلان دارو تاییدیه سازمان غذا و دارو را دارد که به هیچ وجه این موضوع را تایید نمیکنم.
رئیس سازمان غذا و دارو ادامه داد: گاهی میبینیم که دارویی را تبلیغ کرده و آن را در منزل تحویل میدهند، این اقدام هم تخلف است، چرا که بیمار فقط باید دارو را از داروخانه و طبق ضوابط و مقررات تهیه کند. تحویل دارو در منزل به هیچ وجه مورد تایید ما نیست. در زمینه مکمل نیز ضابطه به همین صورت است. وی تأکید کرد: گزارشهای فراوانی داشتیم مبنی بر این که مصرف این داروهای تبلیغی مشکلات متعددی را برای مصرفکنندگان ایجاد کردهاند و پروندههای زیادی در این زمینه در سازمان نظام پزشکی و پزشکی قانونی مطرح است. حال وقتی فردی دارویی ماهوارهای را خریداری و مصرف کند و دچار عارضه شود، نمیداند باید از چه کسی شکایت کند، زیرا افرادی که دارو از آنها خریداری شده، قابلیت ردیابی ندارند.
لیلا شوقی
جامعه
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
در واکنش به حمله رژیم صهیونیستی به ایران مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
رییس مرکز جوانی جمعیت وزارت بهداشت در گفتگو با جام جم آنلاین:
گفتوگوی «جامجم» با سیده عذرا موسوی، نویسنده کتاب «فصل توتهای سفید»
یک نماینده مجلس:
علی برکه از رهبران حماس در گفتوگو با «جامجم»: