در جست وجوی طراح آرم سپاه

شایعه ارتباط آرم سپاه با امام خمینی را می شود در روایت‌های مختلفی شنید، هر چند یکی از این روایت‌ها خاطره‌ای است که بدون ذکر نام در سایت روشنگری منتشر شده است. در این روایت از جانب این فرد نقل می‌شود که افرادی در سال 42 به خدمت امام رفتند و مشاهده کردند حضرت امام روی کاغذ مشغول نوشتن مطلب یا کشیدن طرحی است وقتی کنجکاو می‌شوند، می‌بینند طرح کشیده شده چیزی شبیه آرم فعلی سپاه است. شباهت اصلی اما در آیه‌ای است که در لوگوی فعلی سپاه هم دیده می‌شود به این مفهوم که بالای همان طرح ابتدایی حضرت امام نوشتند «و اعدّوا لهم مااستطعتم من قوه».
این خاطره شفاهی را به خاطرتان نگه دارید چرا که در بخشی از صحبت‌های سید اسماعیل داوودی شمسی که در پرتال خبری امام خمینی (ره) منعکس شده است هم اشاره‌ای به این موضوع می‌شود.
سید اسماعیل داوودی شمسی، فعال سیاسی و نماینده دوره‌های سوم و چهارم است که البته اولین حضورش به عنوان مسؤول مالی و پرسنلی سپاه با حکم آیت ا... بهشتی صورت گرفت. او روایتی دارد از شکل‌گیری نام سپاه پاسداران که در بخشی از آن اشاره‌ای به این آیه هم می‌شود. ماجرا از این قرار است که در اساسنامه اولیه نام سپاه با عنوان «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران» آمده است اما آن‌طور که سید اسماعیل داوودی می‌گوید حضرت امام اصرار دارد کلمه ایران از این ترکیب حذف شود. از اینجا روایت اسماعیل داوودی شنیده‌های یوسف کلاهدوز مسؤول وقت اداره آموزش سپاه است که نقل می‌کند: در خاطرم هست که آقای کلاهدوز خدمت امام ابتدا مطرح کرد که برادران می‌گویند؛ آقا اینجا بالاخره مملکت ایران است. وی گفت: نه «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی».
بعد که آرم «سپاه» می‌خواست طراحی شود گفتیم خدمت امام که بودیم چه فرمود؟ گفتند «و اعدوا لهم مااستطعتم من قوه». به هر حال در طراحی آرم سپاه پاسداران کسی آرم را نزد امام نبرده بود که می‌پسندد یا نه ولی قبلا در دیدارهایی که داشتیم در صحبت‌هایشان به آیه «و اعدوا لهم مااستطعتم من قوه» اشاره و ارتش اسلام را ارتشی جهانی که می‌بایست سراسری باشد معرفی کرده بودند.
من آرم سپاه را طراحی کردم
خود یوسف کلاهدوز نامی است که در برخی از این روایت‌ها به عنوان طراح آرم سپاه معرفی شده است. او شخصی بود که واحدهای آموزشی سپاه را راه‌اندازی کرد و توسعه داد. نام او را می‌توان در حکم شورای عالی سپاه به نخست‌وزیر وقت یعنی مهندس بازرگان به عنوان مسؤول اداره آموزش هم دید. جالب این‌که جواد منصوری به عنوان اولین فرمانده سپاه معتقد است طراح اولیه آرم سپاه همین یوسف کلاهدوز بوده است اما جالب‌تر این‌که این ادعا به نوعی توسط سردار یوسف فروتن رد می‌شود و این اشتباه را به دلیل تشابه اسمی می‌داند. سردار یوسف فروتن به عنوان مسؤول اداره روابط‌عمومی نامش در همان حکم شورای‌عالی سپاه به چشم می‌خورد. او در گفت‌وگویش با مشرق می‌گوید: آقای منصوری گفته شهید یوسف کلاهدوز این آرم را طراحی کرده اما فکر می‌کنم به دلیل تشابه اسم من و آقای کلاهدوز دچار اشتباه شده است. من آرم سپاه را طراحی کردم. برادرانی در کنار ما بودند که طراحی بلد بودند مثلا آقای عادل نامی بود که الان نمی‌دانم کجاست، او این آرم و چند طرح دیگر را طراحی کرد. بنده و کلاهدوز با هم مشورت کردیم و خصوصیات سپاه را به آقای عادل گفتیم که بر اساس این ویژگی‌ها آرمی را طراحی کنیم.
یک نام عجیب به عنوان طراح آرم
از اسم طراح بی‌نام و نشان «عادل» که در آن زمان سفارش این آرم به او داده شده هم که بگذریم نام دیگری در میان جست‌وجوها به عنوان طراح اصلی خودنمایی می‌کند. سرهنگ بازنشسته محمدرضا قادری، مسؤول وقت واحد هنرهای تجسمی تبلیغات سپاه. تماس با او اما در همان ابتدا این پیگیری را به بن‌بست می‌رساند چرا که او در همان ابتدا به قطع عنوان می‌کند طراح آرم او نبوده است! او به جام‌جم می‌گوید در خیلی از منابع منتشر شده نام او به عنوان طراح اصلی آرم سپاه آمده است که این یک اشتباه است.
شاید منشا این اشتباه این باشد که او طراح درجه‌های نظامی سپاه است نه طراح لوگوی این نهاد. جالب این‌که وقتی از او می‌پرسم آیا می‌داند طراح اصلی این آرم چه کسی است با یک نام مشهور و البته عجیب رو‌به‌رو می‌شوم که گستره طراحان را به شکل جالب توجهی گسترش می‌دهد. او به من می‌گوید این موضوع را از برادرش که دبیر هنری وقت واحد هنری سپاه بوده شنیده است که طراح این آرم شهید چمران است! البته که طبیعی است همه این موارد از شنیده‌ها و روایت‌های شفاهی این افراد است و هنوز سپاه مثل هر ارگان تازه‌تاسیسی به نوعی از یک سازماندهی نرسیده بود که نام سفارش‌دهنده و طراح در جایی ثبت شود. به همین دلیل است که پیگیری برای رسیدن به نام طراح اصلی با علیرضا قادری به عنوان دبیر هنری وقت سپاه ادامه پیدا می‌کند.
مهم نیست طراح چه کسی است
از دغدغه‌های علیرضا قادری در رابطه با مناسبات آن روزهای فعالیت در ارگانی مثل سپاه که بگذریم او اصرار من را برای یافتن نام طراح اصلی به عنوان یک سوژه ژورنالیستی نقد می‌کند. مثل هر آدم دلسوز دیگری معتقد است باید به جای پیگیری برای یافتن نام واحد یک طراح آرم بروم سراغ جوی که آن روزها در سپاه حاکم بود و انگار او حالا خیلی دلتنگ آن فضاست. او می‌گوید آن روزها کسی به دنبال نام و نشانی نبود و برای همین شاید هر کسی دستی در کار طراحی این آرم داشته باشد اما چندان اهمیتی به این موضوع که نام واحدی پشت این طرح باشد را نداشته باشد. البته که دیدگاه‌های فنی و گرافیکی او جالب توجه است که شاید در آینده به آن هم بپردازیم، از این‌که به عنوان مثال این طرح از نگاه گرافیکی خیلی هم طرح جان‌دار و خوبی نیست و مشکلاتی هم در این زمینه دارد.
اما روایت جالبی هم از میان همه این نقدهای دلسوزانه می‌توان پیدا کرد و یکی از آنها مربوط به محبوبیت این لوگو در میان مردم عادی جامعه است.
او به جام‌جم می‌گوید در همان اوایل شکل گیری سپاه این آرم به نوعی بسیار نزد مردم عادی محبوب شده بود تا جایی که شاید باور نکنید بسیار ی از افراد این لوگو را با پس زمینه‌های مختلف رنگی با ابعاد بزرگ چاپ و قاب کرده و آن را در منازل و مغازه‌های خود نصب می‌کردند. او وقتی این محبوبیت را می‌بیند این آرم را در نسخه‌های بزرگ‌تر چاپ کرده و به مردم عرضه می‌کند.
کاری که البته برای او یک توبیخ و تذکر محکم شفاهی در پی دارد. اما او هم از یوسف فروتن که در چارت سازمانی آن سال‌ها به نوعی مسؤول بالادستی او بود نقل می‌کند که از او شنیده است طراح اصلی این آرم شهید چمران است.
استدلال علیرضا قادری اما در این باره جالب توجه است. او به جام‌جم می‌گوید: با توجه به عقبه ذهنی ما از شهید چمران به واسطه دوره‌های چریکی‌اش در لبنان و ... انتساب طراحی این آرم را به او نزدیک‌تر می‌کرد چرا که فرم آرم اصلی با توجه به نمادهای به کار رفته در آن خیلی شبیه لوگوهای این چنینی بود به همین دلیل وقتی نام شهید چمران هم به عنوان طراح اصلی عنوان شد خیلی برای ما دور از ذهن نبود که قابل باور نباشد.
برادران حزب‌اللهی گرافیست
البته که سردار یوسف فروتن، مسؤول وقف ستاد مرکزی و روابط عمومی و انتشارات سپاه در جایی دیگر نقل قولی دارد که باز هم به نام مشخصی به عنوان طراح اصلی آرم نمی‌رسیم. او می‌گوید: با تشکیل جلسات برای تعیین اساسنامه سپاه در اسفند 57 و فروردین 58،‌یکی از مواردی که درباره آن بحث شد آرم این تشکیلات بود.
با صدور این فرمان،‌شورای انقلاب به هفت نفر از برادران ماموریت داد تا سپاه را به صورت رسمی تشکیل دهند که با تشکیل آن،‌بنده از سوی شورای فرماندهی مامور طراحی آرم و مهر برای سپاه شدم و با ابلاغ این ماموریت، یکی از برادران حزب‌اللهی را دعوت به همکاری کردم تا آرمی با شاخصه‌های نظامی،‌عقیدتی و قرآنی برای این نهاد تازه تاسیس طراحی کند. پس از یک ماه و نیم، ‌سه آرم مجزا با مشخصاتی که مد نظر بود طراحی شد که از میان آنها،‌آرم فعلی مورد تایید قرار گرفت.

مفاهیم نشان‌های آرم سپاه

در آرم فعلی سپاه نشان‌های مختلفی دیده می‌شود. از شاخه زیتون و سلاح بگیرید تا طرحی از کتاب و البته کره زمین. در ماجرای اضافه شدن این نمادها هم روایت‌های مختلفی دیده می‌شود که شاید پررنگ‌ترین و البته حاشیه‌ای ترینش به نقش کره زمین در این آرم برمی‌گردد. در این باره هم یوسف فروتن نقل می‌کند یک عده مانند مرحوم هاشمی اعتقاد داشتد اضافه شدن کره زمین جنبه سیاسی به خود می‌گیرد و این‌گونه وانمود می‌کند ما قصد جنگ با دنیا را داریم؛ ولی بنده و آقای محمودزاده در دفاع می‌گفتیم باید نشان دهیم اسلام دینی فراگیر و جهانی است. همچنین آقای بشارتی نیز از این آرم دفاع کرد.
اما در تشریح مفهومی نشانه‌های دیگر به کار رفته باید گفت که «لا» به کار رفته منبعث از «لا اله الا ا...» است که بیانگر دیدگاه و تفکر عقیدتی سپاه است. یعنی تفکر غیراسلامی و غیرقرآنی را قبول ندارد. در رأس هم آیه قرآنی «واعدوا لهم مااستطعتم من قوه» (و هر آنچه می‌توانید از نیرو فراهم کنید تا به وسیله آن دشمنان خدا و خودتان را بترسانید) قرار دارد.
با توجه به معنی و مفهوم آیه فوق، تقویت نیروها و تسلیحات نظامی در جهت پاسداری از دین خدا و آمادگی همه جانبه در برابر انواع تهدیدات، استنباط می‌شود که درواقع این آیه، سرلوحه و شعار اصلی و هویت ساختاری تشکیل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است.
دایره بالای آرم را نشانه کره زمین و کره زمین نمادی از جهانی بودن و تأکیدی بر حضور بین المللی سپاه در عرصه‌های مختلف جهانی است. وجود این نماد گویای جهانشمول بودن راه و اعتقاد پاسداران انقلاب اسلامی است.
شاخه به کار رفته در آرم، سمبل و نشانه صلح است.علت به کارگیری آن در این آرم این است بدین وسیله نشان داده می‌شود سپاه نهادی صلح طلب است.
دست راست به کار رفته در آرم،نماد قدرت است.مشت گره شده با اسلحه نماد بارز مقاومت مسلحانه مردمی و به بیان دیگر گویای مجاهدت در راه خدا، ایستادگی و مقاومت مردمی برای دفاع از آرمان‌های اسلامی و انقلابی و مبارزه علیه طاغوت‌های زمانه است.
اما موضوع جالب دیگر در این آرم به سال تاسیس این نهاد برمی‌گردد که در این لوگو سال 1357 ذکر شده در حالی که سپاه در سال 1358 تشکیل شد. سال 1357 که در پایین آرم ذکر شده سال تأسیس واحدهای سپاه (قبل از صدور فرمان امام (ره) مبنی بر تشکیل سپاه در 2 اردیبهشت 1358) است.

میثم اسماعیلی

گروه فرهنگ و هنر