ترکیه و عربستان؛ یک دوستی غیرممکن

ناسیونالیسم

رهبران ترکیه با تأکید بر نقش ترک‌ها در جهان اسلام به‌دنبال القای تفکرات پانترکیستی در مناطق متعدد هستند که همین عامل باعث بروز اختلافات میان عربستان سعودی و این کشور می‌شود؛ چراکه سردمداران سعودی بسط ملی‌گرایی ترکی را خطری جدی در برابر نفوذ فراگیر خود می‌دانند.

امروزه رهبران ترکیه بر روی واژه «ترک» تأکید می‌ورزند که به معنای خلع ید عربستان سعودی از بخش عظیمی از مناطق جهان اسلام است. این واژه اصطلاحی است که در معنی وسیع خود بر مردمی اطلاق می‌شود که به زبان ترکی تکلم می‌کنند. مردم ترک را در حال حاضر می‌توان به دو گروه عمده شرقی و غربی تقسیم کرد، گروه شرقی مردم ترک اتحاد جماهیر شوروی سابق (غیر از جمهوری آذربایجان) و منطقه چینی سین کیانگ را دربرمی گیرد. گروه غربی نیز شامل مردم ترک اروپا و ترک‌هایی است که در غرب آسیا ساکن بخش آسیایی ترکیه و جمهوری آذربایجان می‌باشند؛ فلذا بسط تفکرات پانترکیستی و ملی‌گرایی ترکی به معنای کاهش نفوذ و ورود رهبران سعودی در منطقه بزرگی از جهان و همسویی کشورهای این منطقه با رهبران جمهوری ترکیه است که نه‌تنها به مذاق رهبران سعودی خوش نمی‌آید؛ بلکه خطری جدی برای سران پرخرج سعودی است.

سعودی‌ها بسط تفکرات پانترکیستی را به معنای شکل‌گیری بلوکی قدرتمند از کشورهای ترک‌زبان در برابر خود تفسیر می‌کنند که می‌تواند در کوتاه‌مدت هم هژمونی خیالی شورای همکاری خلیج‌فارس را با خطری جدی مواجه سازد و هم رقیبی قدرتمند در برابر کشورهای عرب‌زبان باشد؛ به همین دلیل همیشه با تفکرات ملی‌گرایانه ترکی مخالفت کرده و در راستای مقابله با آن دست به اقداماتی زده‌اند که همیشه موجب شکل‌گیری تنش‌های گسترده‌ای میان دو کشور شده است.

ناگفته نماند که این اختلافات با آغاز فعالیت‌های بن سلمان در راستای تأکید بر ملی‌گرایی عربی جنبه فراگیرتری یافته و بر حجم بحران‌ها دامن زده است.

تبلیغات دینی

ازجمله مهم‌ترین اختلافات رهبران جمهوری ترکیه با رهبران عربستان سعودی بسط تفکرات افراط‌گرایانه و سلفی محور عربستان و نهادهای سعودی در منطقه است. رهبران ترکیه که همیشه مخالف رشد تفکرات افراطی در منطقه بوده و آن را چالشی اساسی برای امنیت خود فرض می‌کردند؛ تبلیغات گسترده نهادهای سعودی در مناطق مختلف به‌ویژه مناطق ترک‌زبان قفقاز را کوششی برای بسط ناامنی و بحران‌زایی در مناطق متعدد تفسیر کرده و آن را همیشه ازجمله مهم‌ترین خطرات امنیتی خود دانسته‌اند.

ترک‌ها معتقدند که تفکرات افراطی در زمان حاضر به‌خاطر حمایت‌های همه‌جانبه سعودی از منابع مالی قابل‌توجهی برخوردارند که ناشی از قدرت نفت و ثروت فراوان کشور عربستان است. رهبران ترکیه بسط وهابیت و تفکرات سلفی را کوششی فراگیر از سوی مملکت سعودی برای مقابله بانفوذ و قدرت‌گیری ترک‌ها تفسیر کرده و تلاش‌های فراوانی را برای مقابله با آن ترتیب داده‌اند که ازجمله آنها می‌توان به ایجاد فشار بر گروه‌های سلفی در مناطق مختلف جمهوری آذربایجان، داغستان، ازبکستان و ترکمنستان اشاره کرد که همیشه موجب شکل‌گیری اعتراضات گسترده از سوی رهبران سعودی و نهادهای این کشور شده است.

در این میان بسیاری از متخصصان و کارشناسان این حوزه معتقدند که تلاش‌های عربستان برای بسط تفکرات افراط‌گرایانه در مناطق مختلف بویژه مناطق ترک‌نشین آنتی‌تزی بسیار قوی برای مقابله با تز ملی‌گرایی رهبران ترکیه است و سعودی‌ها قصد دارند که ایده جمهوری ترکیه پیرامون شکل‌دهی به یک جهان مستقل ترک را با ایده تأسیس یک قدرت سلفی عظیم، نیرومند و پرخطر خنثی کرده و حتی به مقابله با آن بپردازند. مساله‌ای که نه‌تنها تمامی برنامه‌های ترکیه را نقش بر آب می‌کند بلکه باعث درگیری مستمر این کشور با بحران‌ها نیز خواهد شد. مساله‌ای که با حضور بن سلمان و تلاش‌های فرا منطقه‌ای وی جنبه‌ای فراگیر یافته و اعتراض اکثر کشورهای منطقه من‌جمله ترکیه، چچن، داغستان، آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و چین را افزایش داده است.

رهبری جهان اسلام

ترکیه به تقلید از «تز تاریخ ترک» آتاتورکی، گهواره تمدن بشری را آسیای مرکزی و ترکستان معرفی می‌نماید. ترک‌ها معتقدند که اتراک از این محل شروع به مهاجرت در قاره‌های متنوع کرده و تمدن‌های مهمی همچون سومریان و هیتیتیان را بنیان‌گذاری کرده و به اقوام عقب‌مانده و ضعیفی همچون چینی‌ها و هندی‌ها کمک کرده‌اند تا اقدام به تمدن سازی کنند؛ بنابراین آینده تاریخ نیز باید با مشارکت ترک‌های مسلمان و به رهبری آنها شکل بگیرد و مدیریت شود.

رهبران ترکیه امروزه داعیه‌دار الگوی ایجاد تمدن اسلامی در جهان اسلام هستند و در این راستا تبلیغ می‌کنند که تنها الگوی موفق برای ایجاد جامعه اسلامی و حتی تمدن اسلامی،مدلی است که در اختیار ترکیه است. مدلی که مبتنی بر قرائتی مدرن بر اساس تجربه عثمانی از اسلام می‌باشد و ازاین‌روست که آنها را «نوعثمانی» نام نهاده‌اند. البته الگویی که ترکیه ارائه می‌دهد مبتنی بر قرائتی خاص از اسلام است که برخلاف قرائت‌های رادیکال، جهان غرب را دشمن جهان اسلام تلقی نمی‌کند و در تلاش است با خلق وجه اشتراکی میان غرب و اسلام، همزیستی مسالمت‌آمیز میان این دو را تضمین نماید و ازاین‌رو به «اسلام میانه‌رو» شهرت یافته است.

در این میان سردمداران سعودی نیز که خود را «خادم الحرمین الشریفین» می‌دانند و داعیه‌داری پیشوایی در جهان اسلام دارند، معتقدند که تلاش‌های ترکیه برای بسط نفوذ خود در منطقه با استفاده از شعار اسلام، کوششی برای کاهش نفوذ و عمق استراتژیک عربستان سعودی است که به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند قابل‌قبول باشد؛ فلذا عربستان تلاش‌های اسلامی ترکیه برای رهبری جهان اسلام را بدیل تفکرات اسلامی خود دانسته و به‌شدت با آن مخالف است. مساله‌ای که در چند سال اخیر باعث گسترش اختلافات و شدت گرفتن موضع‌گیری‌های طرفین در برابر همدیگر شده است که نمونه آن را در اجلاس‌های سران عرب و اعتراضات سفیر عربستان در ترکیه و گله‌های عادل الجبیر از اردوغان و سیاست‌های اسلامی وی می توان مشاهده کرد.

بحران سوریه

اگرچه هردو کشور ترکیه و عربستان بر سر تغییر بشار اسد اجماع دارند، لیکن اختلافات دو کشور در حوادث سوریه باعث شکل‌گیری موج بسیار شدیدی از درگیری‌ها شده است. رهبران سعودی معتقدند که برای مقابله با قدرت گیری بشار اسد و محور مقاومت در منطقه باید از تمام ابزارهای موجود در سوریه به‌ویژه قومیت‌های کردی نهایت استفاده را برد؛ لیکن ترک‌ها که دارای بزرگ‌ترین اقلیت کردی (نزدیک به 20 میلیون) در منطقه هستند و گروه‌های مبارز کردی مانند حزب کارگران کردستان (pkk) و کردهای دموکرات سوریه (ypg) را مهم‌ترین تهدید امنیت ملی خود می‌دانند؛ هرگونه کمک به گروه‌های کردی را ضربه‌ای فاحش بر تمامیت ارضی و امنیت ملی خود فرض کرده و به مخالفت با آن می‌پردازند.

بنابراین تلاش‌های ریاض برای تقویت گروه‌های مبارز شمال سوریه و حمایت از نیروهای دموکراتیک کرد و اختصاص مبالغ هنگفت به همراه سلاح‌های فراوان به آنها، داد نهادهای سیاسی ـ نظامی ترکیه را بلند کرده و اختلافات و تنش‌های دو کشور را بیش‌ازپیش افزایش داده است.

ترک‌ها اختصاص میلیاردها دلار از سوی رهبران ثروتمند سعودی برای تقویت گروه‌های کردی شمال سوریه را کوششی نظام مند و دقیق برای تجزیه ترکیه قلمداد کرده و به آنها هشدار داده‌اند که در صورت ادامه همین روند با پاسخ‌های تند ارتش ترکیه موجه خواهند شد؛ مساله‌ای که نه‌تنها به مذاق سعودی‌ها خوش نیامده بلکه بن سلمان ماجراجو را بیش‌ازپیش در افکار عمومی جهان عرب مردد نمایش داده و باعث شده تا این ولی عهد جوان با ناپختگی تمام وارد نبردی پنهان با ترک‌ها در سوریه شود. نبردی که ممکن است با حمایت‌های ترکیه از گروه‌های مخالف بن سلمان در داخل عربستان، طومار سلطنت سعودی‌ها را درهم بپیچد.

تحولات خلیج فارس

تحولات و حوادث خلیج فارش مانند حمایت ترکیه از قطر و تلاش برای ناکارآمدکردن فشارهای عربستان و متحدانش بر این کشور کوچک و احداث پایگاه نظامی در اراضی این کشور ثروتمند از محورهای بعدی اختلافات منطقه‌ای دو کشور است. عربستان سعودی که خود را بزرگ کشورهای عرب حوزه خلیج فارس و به عبارت دیگر پدرخوانده آنها می‌داند؛ هرگونه حمایت ترکیه از قطر را گردن فرازی سران ترک در برابر هژمونی خود به‌شمار آورده و با آن مخالف است.

سعودی‌ها معتقدند که ترکیه با مداخله در بحران خلیج فارس و درگیری‌های کشورهای متحد عربستان با قطر به بحران‌های منطقه دامن زده و قصد دارد تا عمق استرتژیک این کشور را هدف قرار دهد. مساله‌ای که باعث افزایش حملات و شکل‌گیری لفاظی‌های فراوان میان دوکشور شده وحتی با گذشت چند ماه رو به خاموشی نگراییده است.

درنتیجه می‌توان گفت که اختلافات ترکیه و عربستان ازجمله اختلافات ریشه‌دار و پرتنش در کل منطقه است که با عنایت به بسط سیاست‌های مداخله گرایانه هردو کشور در مسائل متعدد ممکن است روزبه‌روز بر حجم آن افزوده‌شده و منطقه را در یک جنگ نیابتی تمام‌عیار درگیر نماید و بحران‌ها را بیش‌ازپیش تشدید کند.

مساله عراق

مساله عراق نیز ازجمله دیگر اختلافات ترکیه با عربستان سعودی است؛ چراکه ترک‌ها در راستای حفظ امنیت مناطق جنوبی خود، به‌شدت در پی حمایت از تمامیت ارضی کشور عراق هستند؛ لیکن سعودی‌ها که از بسط قدرت معنوی ایران در عراق در هراسند، تلاش دارند تا بیش‌ازپیش به اختلافات قومیتی در این کشور دامن زده و بر بحران‌های آن بیفزایند. مساله‌ای که در چند ماه اخیر با درگیری‌های لفظی عادل الجبیر با برخی مسئولان ترکی و پاسخ‌های گزنده ترک‌ها به آنها باعث افزایش اختلافات شده است.