اسلام روسی به کدام سو گرایش دارد؟

سفر پادشاه عربستان به مسکو و استقرارش در هتل «فور سیزن» که پنجره‌اش به میدان سرخ باز می‌شود، سبب شد که ده روز پیش، نه تنها حوالی کرملین بلکه مسیر فرودگاه تا مرکز هم رنگ و بوی پادشاه عربستان را به خود بگیرد که در مطبوعات و خبرگزاری‌ها به آن اشاره شد؛ اکنون می‌خواهم کمی از مسکو و میدان سرخ فاصله بگیرم و به ظرفیت‌های فرهنگی مناطق مسلمان نشین روسیه بپردازم که چگونه در یک غفلت کوتاه فرهنگی، میوه‌اش می‌تواند به سعودی‌ها برسد.

کد خبر: ۱۰۸۵۲۳۳

جالب است بدانید اسلام از لحاظ تعداد پیروان پس از مسیحیت (ارتودکس) جایگاه دوم را در فدراسیون روسیه دارد و داغستان، باشقیرستان، تاتارستان، چچن، کابار دینو بالکاری، اینگوشتیا، چلیابینسک، مسکو، اورنبورگ و چرکس به ترتیب بیشترین تعداد مسلمانان را مطابق آمار امسال دارند و روسیه با اتکا بر تعداد مسلمانانش کوشید تا به عنوان ناظر وارد سازمان کنفرانس اسلامی شود.

حتما در رابطه با مسلمانان روسیه تفسیرهای متفاوتی شنیده‌اید، برخی مدعی هستند اسلام ایرانی است و برخی دیگر آن را اسلام سعودی می‌خوانند، اما شاید درست‌ترین تعبیر برای آن اسلام روسی باشد که به نظر می‌رسد طی دو سه سال گذشته بر اثر اقدامات فرهنگی گسترده عربستان به سعودی‌ها گرایش بیشتری دارند.

مناطق اصلی مسلمان نشین روسیه از سمت دولت مرکزی پشتیبانی مالی قابل تاملی می‌شوند و شاید به همین دلیل است که اگر با یک مسکوویچ یا افراد دیگر مناطق غیرمسلمان روسیه صحبت کنید، احتمالا از این موضوع گله می‌کنند. تخصیص اعتبار گسترده به این مناطق سبب شده است ابداع و نبوغ در گفتمان فرهنگی، روابط مسلمانان روسیه را با دیگر کشورها تعمیق کند و سرمایه‌گذاری مالی در جایگاه پایین‌تری قرار دارد.

پس از تشکیل گروه تروریستی «حکومت اسلامی عراق و شام» موسوم به «داعش»،شمار قابل تاملی از جوانان مسلمان در روسیه به دلیل فقر اطلاعاتی به این گروه تروریستی پیوستند؛ این هنگامی بود که نه تنها سازمان‌ها و نهادهای دینی مسلمانان (شورای مفتیان روسیه، اداره دینی مرکزی مسلمانان، مرکز هماهنگی مسلمانان شمال قفقاز) بلکه مقامات کرملین نیز به فکر فرو رفتند که چرا مسلمانان روسیه یکی از مهم‌ترین قربانیان افراط‌گرایی در منطقه غرب آسیا هستند و تمرکز ویژه‌ای بر این موضوع انجام دادند.

برای این پرسش، پاسخ‌های گوناگونی وجود داشت، اما یکی از اصلی‌ترین آنها پاسخ‌های شدید علما و چهره‌های معتبر دینی در جامعه مسلمانان روسیه بود؛ از همین رو کنفرانس‌ها و نشست‌های گوناگونی که هر هفته در مناطق مختلف مسلمان‌نشین برگزار می‌شد، فرصت مناسبی برای اقدامات فرهنگی و تولید گفتمان بود.

برای این‌که کشوری بخواهد در میان مسلمانان روسیه سرمایه‌گذاری فرهنگی و تولید گفتمان کند، ابتدا باید فهم‌پذیری صحیحی از اسلام روسی داشته باشد تا بتواند کنش خود را بر مبنای آن بومی‌سازی کند. نایب رئیس شورای مفتیان، اسلام روسی را یک واقعیت خاص اجتماعی ـ فرهنگی می‌داند که در قلمروی روسیه و در طول هزاران سال شکل گرفته است؛ اسلامی که یک بال آن تمدن عربی ـ اسلامی است و بال دیگر آن تمدن اوراسیایی.

با این تعریف ایران دو فرصت دارد و عربستان سعودی یک فرصت: ایران هم در تمدن اوراسیایی با مسلمانان روسیه اشتراکات قابل تاملی دارد و هم در تعریف اسلام به ماهو اسلام؛ حال آن‌که سعودی‌ها فقط در قسمت دوم دارای اشتراکات هستند. اما چه می‌شود که مسئولان فرهنگی عربستان آنقدر فضای جمهوری‌های مسلمان‌نشین روسیه را بخوبی در دست می‌گیرند که همان کشوری که در سوریه داعیه‌دار افراطی‌گرایی است، در کنفرانس‌ها و نشست‌های گسترده میان مسلمانان روسیه با عنوان غصبی خادمین حرمین شریفین اینقدر قابل احترام می‌شود و به عنوان نماینده تفکر مبارزه با افراطی‌گری شناخته می‌شود. درست است که سالانه حدود 16هزار نفر از مسلمانان روسیه به سفر حج مشرف می‌شوند و فرصتی است تا بیشتر با اسلام سعودی آشنا شوند؛ اما نباید فراموش کنیم که آنها برای تعطیلات کریسمس هم عموما سفرهای خارج از کشور به مناطق گرمسیر دارند. اگر بر پایه اشتراکات فرهنگی اوراسیایی از سوی سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی ایران در روسیه بیشتر تامل شده بود، می‌شد مثلا برای طرحی همچون توریست اسلامی تلاش شود تا اصفهان، شیراز، کیش و دیگر شهرهای سرزمین پارس هم محل مناسبی برای تعطیلات مسلمانان روسیه و گره خوردن فرهنگی با اسلام ایرانی باشد.

اسلام روسی، همگرایی بسیاری با اسلام ایرانی دارد و اگرچه طی این چند سال اخیر مقامات سیاسی دو کشور در طیف همکاری‌های استراتژیک گام بر می‌دارند، اما به نظر می‌رسد دیپلماسی ضعیف فرهنگی ما و عدم بهره‌برداری از فضاهای بکر موجود، سبب شد تا سعودی‌ها جای خود را میان مسلمانان روسیه باز کنند که سفر پادشاه عربستان و دیدارش با روسای سازمان‌های مذهبی روسی یک تلنگر اساسی به دیپلمات‌های فرهنگی ما بود؛ دیداری که به موجب آن مقرر شد تا نشست آینده گروه استراتژی «روسیه و جهان اسلام» در عربستان برگزار شود. نباید فراموش کنیم جامعه مسلمان روسیه اقبال بالایی به نوع پوشش و حجاب در ایران دارد یا در هر دو جامعه تعدد زوجین امری خلاف عرف است. بسیاری از خواننده‌های ایرانی میان روس‌ها شناخته شده هستند یا رباعیات خیام، پیوند عجیبی با جامعه و فرهنگ روسیه دارد، کافی است مسئولان فرهنگی کمی خوش ذوقی بیشتری به خرج دهند و از اقدامات نمادین و کلیشه ای پر خرج دولتی خارج شوند.